Ουτοπίες
Πενήντα τεύχη «Υποβρύχιο», πενήντα ιδέες και απόπειρες να είναι ο κόσμος μας αλλιώς. Ουτοπία; Μην το γελάς – η αναζήτησή της είναι γραμμένη στα γονίδιά μας. Κι η Ιστορία έχει μεγαλύτερο ενδιαφέρον αν τη διαβάσεις απ’ την πλευρά των ευφάνταστων και των «τρελών».
«Ένας παγκόσμιος χάρτης δίχως την ουτοπία δεν αξίζει ούτε τη ματιά μας, γιατί αφήνει απ’ έξω τη μοναδική χώρα όπου φτάνει πάντα η ανθρωπότητα. Που φτάνοντας εκεί αγναντεύει παραπέρα – και βλέποντας μια χώρα καλύτερη σαλπάρει. Η πρόοδος είναι η πραγματοποίηση των ουτοπιών...» έγραφε ο Όσκαρ Ουάιλντ.
Ουτοπία, δηλαδή «μη τόπος». Ελληνική η λέξη και η ρίζα, παρότι ως όρος πρωτοεμφανίστηκε στο ομώνυμο έργο του Τόμας Μουρ (1516). Μη τόπος ή ου τόπος; Είναι, άραγε, η ουτοπία η αναζήτηση του ανέφικτου ή η επιβεβαίωση του δυνάμει εφικτού; Οι ουτοπικοί συγγραφείς και οραματιστές, οι κατά Καρούζο «τολμητίες του ανυπόστατου», ήταν σίγουρα επαναστάτες όταν υποστήριζαν την κοινοκτημοσύνη τότε που η ατομική ιδιοκτησία θεωρούνταν καθαγιασμένη, την ισότητα των γυναικών σε εποχές που βρίσκονταν εκτός δημόσιας σφαίρας, την ερωτική ελευθερία σε καιρούς σεμνότυφους, την εργασιακή αξιοπρέπεια σε καθεστώτα δουλοπαροικίας.
Η ουτοπική σκέψη άνθησε ιδιαίτερα σε περιόδους κοσμογονικών αλλαγών – Αναγέννηση, βιομηχανική επανάσταση, δεκαετία του ’60... Δεν είναι, βεβαίως, όλες οι ουτοπίες επαναστατικές ή προοδευτικές. Η εφαρμογή πολλών από αυτές κατέληξε σε ανθρώπινες τραγωδίες, σε θρησκευτικούς ή ιδεολογικούς ολοκληρωτισμούς. Γι’ αυτό και ο Νικόλαος Μπερντιάεφ ομνύει σε «μια μη ουτοπική κοινωνία, λιγότερο τέλεια και περισσότερο ελεύθερη».
Διαλέγετε και παίρνετε... Εμείς, πάντως, στο «Υποβρύχιο» παραμένουμε αμετανόητοι εραστές της αισιόδοξης πλευράς της ουτοπίας, γιατί πιστεύουμε πως δίχως αυτήν ο κόσμος μας θα ήταν πολύ φτωχότερος – και αγριότερος.
• Παράδεισος (all time classic)
Τόπος ευλογημένος, ευτυχής, μακάριος, που άλλοι ερμηνεύουν αλληγορικά (ως πνευματική κατάσταση), άλλοι πάλι κυριολεκτικά (τίγκα στο ατζέμ πιλάφι και τις χανούμισσες). Επίγειες ή μεταθανάτιες ουτοπίες υπόσχονται οι περισσότερες θρησκείες, αλλά και ο... Αγγελάκας («Είναι ωραία στον Παράδεισο!»).
• «Χρυσή Eποχή» (διαχρονικό σουξέ)
Την πρωτομνημόνευσε ο Ησίοδος τον 8ο π.Χ. αιώνα στο «Έργα και Ημέραι» ως την αρχαιότερη και ευτυχέστερη εποχή του ανθρώπινου είδους.
• Σαμπάλα (αρχαία θιβετιανή παράδοση)
Μυθικό βασίλειο, κρυμμένο στα βάθη της Ασίας, όπου εφαρμόζεται ο αγνότερος βουδισμός και όλοι ζουν ευτυχισμένοι στη διαρκή νιρβάνα τους (άραγε, δεν βαριούνται ποτέ;).
• Πλάτωνος «Πολιτεία», 380 π.Χ.
«Μητέρα» όλων των μεταγενέστερων ουτοπιών – μια πρότυπη κοινωνία δικαίων, όπου κυβερνούν οι «άριστοι», οι βασιλείς-φιλόσοφοι (οι γυναίκες, εν τούτοις, παραμένουν πολίτες βήτα κατηγορίας, υπάρχουν σκλάβοι, ενώ δεν έχουν θέση οι... ποιητές!).
• Ατλαντίδα, 360 π.Χ.
Μυθική χώρα, την οποία αναφέρει ο Πλάτωνας στους διαλόγους «Τίμαιος» και «Κριτίας» και που πολλοί αργότερα εξέλαβαν ως υπαρκτή.
• Ξαναντού, Κίνα, ιδρ. 1264
Η θερινή πρωτεύουσα των Μογγόλων του Κουμπλάι Χαν (που έγινε και... μιούζικαλ το 1980 με την Ολίβια Νιούτον-Τζον) μεταφέρθηκε στη δυτική παράδοση μέσω του Μάρκο Πόλο ως ένας παραμυθένιος τόπος αρμονίας, άνεσης και αφθονίας.
• «Oυτοπία», Τόμας Μουρ, 1516
Η πολυσυζητημένη νησιωτική Ουτοπία του Μουρ (αλληγορική σάτιρα της Βρετανίας της εποχής του;) μοιάζει πολύ στην πλατωνική Πολιτεία. Υπάρχουν ισότητα, αδελφοσύνη, ελευθερία έκφρασης – αλλά, επίσης, πόλεμοι και δουλεία.
• «Αββαείο του Θελήματος», 1532
Αρμονία, αφθονία και ελευθερία χαρακτηρίζουν το εξαγωνικό οικοδόμημα που χτίζει ο Γαργαντούας από το φερώνυμο μυθιστόρημα του Φρανσουά Ραμπελέ.
• «Αρκαδία», Φίλιπ Σίδνεϊ, 1580
Ρομαντική πρόζα, που θέλησε τη μυθολογική πατρίδα του Πάνα έναν βουκολικό τόπο ονειρικό, γεμάτο αθωότητα και αισθησιασμό – αντίληψη που πέρασε στη λογοτεχνία και την τέχνη. Η λατινική φράση et in Arcadia ego (sum) παραπέμπει στο πεπερασμένο της ύπαρξης, που γι’ αυτό οφείλει να ζει πλούσια.
• «Ηλιούπολη», Τομάσο Καμπανέλα, 1613
«Σαν εξαφανίζεται η φιλαυτία, απομένει μόνον η αγάπη για τα κοινά» σημειώνει ο ιταλός αναγεννησιακός οραματιστής. Στην ιδανική πόλη που προτείνει συνυπάρχουν μια ιδιότυπη θεοκρατία κι ένας πρώιμος κομμουνισμός. Μέτρο των πάντων είναι, ωστόσο, η αστρολογία!
• «Χριστιανούπολη», Γιόχαν Βαλεντίν Αντρέ, 1619
Πρότυπη νεωτερική πολιτεία που επηρέασε πολλούς μεταγενέστερους ουτοπιστές. Το πιο ενδιαφέρον είναι ότι καταργεί τους δικηγόρους!
• «Η Νέα Ατλαντίδα», Φράνσις Μπέικον, 1627
«Γενναιοδωρία, αξιοπρέπεια, ευσέβεια, διαφωτισμός, πνευματικό μεγαλείο και κοινοτικό πνεύμα» ορίζουν τη φανταστική πόλη Μπενσαλέμ, αναγεννησιακή εκδοχή της πλατωνικής Ατλαντίδας.
* Οριενταλισμός, 18ος αιώνας
Η νοσταλγία της Ανατολής, η αναγωγή της σε μυθικό σχεδόν τόπο αγνότητας, ευδαιμονίας και αισθησιασμού είτε σε εξωτικό προορισμό γνώσης και λύτρωσης πρωτοεμφανίστηκε στον Ρομαντισμό και συνεχίζεται, παρά την απομυθοποίησή της, μέχρι σήμερα.
• «Η θεωρία των τεσσάρων κινήσεων», Σαρλ Φουριέ, 1808
Το κλασικότερο έργο του γάλλου σοσιαλιστή, που δεν πίστευε στην πρωτοκαθεδρία του βιομηχανικού προλεταριάτου, αλλά στις αυτόνομες, ομοσπονδιακά ενωμένες, αγροτικές κοινότητες, τις «φάλαγγες», που ομνύουν στον νεωτερισμό. Θαυμαστές του επιχείρησαν να τις εφαρμόσουν ανεπιτυχώς σε Ευρώπη και Αμερική.
• «Ουόλντεν ή η ζωή στο δάσος», Χένρι Θορό, 1854
Ελευθεριακό κήρυγμα επιστροφής στη φύση, όπου ο Αμερικανός διανοητής αναζητά τη βαθύτερη ουσία του κόσμου και της ύπαρξης – που είναι, φρονεί, ένας συνδυασμός πνεύματος και πρωτογενών αισθήσεων, άμεσης εμπειρίας και σκέψης, ενόρασης και συναισθήματος.
• «Κοιτάζοντας στο παρελθόν», Έντουαρντ Μπέλαμι, 1888
Ένας νεαρός Αμερικανός μεταφέρεται μέσω ύπνωσης στο... 2000, οπότε ο καπιταλισμός έχει αντικατασταθεί από μια σοσιαλιστική οικονομία. Όλοι απολαμβάνουν ίσα δικαιώματα και υποχρεώσεις, σιτίζονται δωρεάν και συνταξιοδοτούνται στα 45 – αυτό κι αν είναι ουτοπία σήμερα!
• «Νέα από το πουθενά», Ουίλιαμ Μόρις, 1890
Όνειρο κάθε... δημοσιογράφου, αλλά και «μανιφέστο» του ουτοπικού σοσιαλισμού. Κοινοκτημοσύνη, κοινοτισμός, ισότητα γυναικών - αντρών (αν και τα οικοκυρικά παραμένουν αυστηρά γυναικεία υπόθεση!).
• Νέβερλαντ, 1923
Επινόηση του Τζέιμς Μάθιου Μπάρι, συγγραφέα του «Πίτερ Παν». Ένας υπερβατικός τόπος αθανασίας, αφθαρσίας και αιώνιας χαράς. Ο Μάικλ Τζάκσον επιχείρησε ανεπιτυχώς να υλοποιήσει τη «Χώρα του ποτέ» στην Καλιφόρνια (πουλήθηκε πρόσφατα για χρέη). Άτυχε Πίτερ, άτυχε Μάικλ...
• «Το νησί», Άλντους Χάξλεϊ, 1962
Κοινοβιακή ζωή, έμφαση στα πνευματικά ενδιαφέροντα, ήπια ανάπτυξη, χρήση ψυχεδελικών με στόχο τη φώτιση... Πριν από τη δυστοπία του «Θαυμαστού καινούργιου κόσμου», ο Χάξλεϊ οραματίστηκε μια θεσπέσια νησιωτική πολιτεία που συγκέντρωνε τα καλύτερα στοιχεία της δυτικής και της ανατολικής κουλτούρας.
• «Οικοτοπία», Ερνστ Κάλενμπαχ, 1975
Σε ένα προσεχές μέλλον οι Δυτικές Πολιτείες των ΗΠΑ αυτονομούνται, σχηματίζοντας μία εναλλακτική οντότητα βασισμένη στις αρχές της κοινωνικής οικολογίας και στην κληρονομιά των χίπηδων... Όχι, δεν κάνουν πρόεδρο τον Αλ Γκορ!
• «Ο κήπος των απολαύσεων», 1088-1123
Βρισκόταν, λένε, στο κάστρο Άλαμουτ, στο σημερινό Αφγανιστάν, ορμητήριο του ονομαστού Γέρου του Βουνού, ιδρυτή των Ασασίνων. Ειδυλλιακό περιβάλλον, άφθονο χασίς, ωραίες γυναίκες, πλούσια εδέσματα.
• Θεσσαλονίκη, 1342-49
Το λαϊκο-θρησκευτικό κίνημα των Ζηλωτών καταλύει τη βυζαντινή εξουσία, δημεύει τις περιουσίες ευγενών και μοναστηριών και εγκαθιδρύει λαϊκή εξουσία σε παγκόσμια «πρώτη»!
• Μίνστερ, 1534-45
Η γερμανική πόλη που ο ολλανδός αναβαπτιστής Ίαν Ματίς ανακήρυξε «κοινωνική δημοκρατία», δίχως άρχοντες, επισκόπους, νόμους, δικαστές, ιδιωτική ιδιοκτησία. Οι ευγενείς ξεκίνησαν πολιορκία, ο Ματίς σκοτώθηκε και ο Ιωάννης του Λάιντεν –που ανέλαβε ώς την πτώση της– κατάργησε το χρήμα και θέσπισε γενική πολυγαμία, έγινε όμως τύραννος. Κύκνειο άσμα ενός ριζοσπαστικού κινήματος που συντάραξε τη Γερμανία επί δεκαετίες.
• Λιμπερτάρια, τέλη 16ου αιώνα
Ελευθεριακή πολυεθνική, πολυφυλετική κοινότητα πειρατών, που κατά τον Νταφόε έστησε στη Μαδαγασκάρη ο θρυλικός κάπτεν Μίσιον. Υπήρχε κώδικας τιμής, ισότητα, πολυγαμία και αποδοχή κάθε διαφορετικότητας.
• Κομμούνα Παρισιού, 26/3-28/5 1871
Ιδρύθηκε από τους εξεγερμένους εργάτες της Πόλης του Φωτός στη λήξη του Γαλλο-πρωσικού πολέμου. Πάγωσε χρέη και ενοίκια, δήμευσε την εκκλησιαστική περιουσία, εξίσωσε μισθούς, κατάργησε τόκους. Σημείο αναφοράς για Μαρξ, Λένιν, Μπακούνιν και λοιπούς στοχαστές.
• «Ταξίδι στην Ικαρία», 1848-98
Όχι στο αιγαιοπελαγίτικο νησί, αλλά στην ουτοπική σοσιαλιστική πολιτεία που ο Ετιέν Καμπέ και οι οπαδοί του προσπάθησαν να υλοποιήσουν σε Γαλλία και ΗΠΑ. Οι κοινότητες επέζησαν λίγες μόνο δεκαετίες.
• Γιασνάγια Πολιάνα, 1850-60
Το κτήμα του συγγραφέα-φιλοσόφου Λέοντα Τολστόι στην Τούλα της Ρωσίας, που επί μία δεκαετία προσέφερε δωρεάν στέγη, σίτιση και εκπαίδευση σε χιλιάδες μουζίκους.
• Πούλμαν, 1880-1893
Συνοικία του Σικάγου, που αρχικά έχτισε για τους εργαζομένους της επιχείρησής του ο Τζορτζ Πούλμαν, ως hi tech πόλη-πρότυπο. Η εταιρεία έλεγχε τα πάντα και φρόντιζε για τα πάντα, εφαρμόζοντας έναν ιδιότυπο αναρχοκαπιταλισμό. Κατέρρευσε από τα χρέη και τις απεργίες στο μίνι «κραχ» του 1893 και ο ιδρυτής της έγινε πρόσωπο μισητό.
• Κιμπούτς (Ισραήλ), 1910-
Αγροτικές (κυρίως) αυτοδιαχειριζόμενες κοινότητες εθελοντών, που εφαρμόζουν έναν ιδιότυπο σοσιαλιστικό σιωνισμό και είχαν προκαλέσει παγκόσμιο ενδιαφέρον. Κάποτε πανίσχυρες, σήμερα σε παρακμή.
• Σουρεαλισμός, 1917-1966
Μαζί με τον ντανταϊσμό, το πλέον αντιπροσωπευτικό καλλιτεχνικό (και όχι μόνο) κίνημα, που φλέρταρε ανοιχτά με την ουτοπία. Κανείς δεν θεωρεί σήμερα παράδοξο να δει ένα άλογο να τρέχει πάνω σε μια ντομάτα.
• ΕΣΣΔ, 1917-1991
Η μαζικότερα «εφαρμοσμένη» ουτοπία, που ξεκίνησε ως η μεγαλύτερη ελπίδα της μη προνομιούχου ανθρωπότητας και κατέληξε η τραγικότερη φάρσα του 20ού αιώνα.
• Βαρκελώνη, 1936-1937
Όταν η πρωτεύουσα της Καταλωνίας έγινε η πρώτη αναρχική πόλη στην Ιστορία. Παρά τις ακρότητες, θεσμοθετήθηκαν πρωτόγνωρες ελευθερίες. Το «σύντομο καλοκαίρι της αναρχίας» έπεσε θύμα του σταλινικού χειμώνα πολύ πριν επικρατήσει ο Φράνκο.
• Μόντε Βεριτά (το βουνό της αλήθειας), 1902-1934
Ουτοπική κοινότητα στο ομώνυμο βουνό του ελβετικού Λοκάρνο, που κήρυττε ελευθερία, απλότητα, επιστροφή στη φύση, κοινοκτημοσύνη και μια νέα πνευματικότητα. Φιλοξένησε πολλές διασημότητες των τεχνών και των γραμμάτων.
• Σάμερχιλ, 1921-
Το πιο διάσημο ελεύθερο σχολείο στον κόσμο, που το ίδρυσε στο Σόφολκ ο σκωτσέζος δάσκαλος Α.Σ. Νιλ, οραματιστής της αντιαυταρχικής εκπαίδευσης. Η παρακολούθηση των μαθημάτων είναι προαιρετική. Εξωσχολικές εργασίες, βαθμοί κι εξετάσεις δεν υπάρχουν και όλες οι αποφάσεις λαμβάνονται συλλογικά.
• Παρίσι, Μάης 1968
Όταν η φαντασία παραλίγο να γίνει εξουσία και να απαγορεύσει διά παντός το απαγορεύεται... Οι εξεγερμένοι φοιτητές, εν τέλει, ηττήθηκαν πολιτικά – ποτέ πια, όμως, ο κόσμος δεν θα ήταν ο ίδιος.
• «Ελεύθερη οικογένεια», 1968-
«Ομοσπονδία» ακτιβιστικών ομάδων και κοινοβιακών κοινοτήτων χίπικης προέλευσης, διεσπαρμένων στις ΗΠΑ και αλλού (Free Bakery, Gypsy Truckers, Diggers κ.ά.).
• Kριστιάνια, 1971-2004
Η μαζικότερη και μακροβιότερη εφαρμογή του χίπικου κοινοτισμού στην Ευρώπη. Στην αυτοδιοικούμενη συνοικία της Κοπεγχάγης το ρολόι σταμάτησε στα 60s για περισσότερες από τρεις δεκαετίες. Σήμερα το κράτος επιχειρεί την εκδίωξη των παλιών κατοίκων και την «ανάπλαση» της γειτονιάς, ώστε να την πουλήσει κομματιαστά, εν είδει ακριβών κατοικιών. Σας θυμίζει κάτι;
• Σελεμπρέισον, Φλόριντα, 1996-
Πρότυπη οικιστική κοινότητα που ίδρυσε η εταιρία Disney, σύμφωνα με το φουτουριστικό όραμα του ιδρυτή της. Διοικείται από επιτροπές κατοίκων και σήμερα αριθμεί 10.000 νοματαίους.
• Η φάρμα, Τενεσί, 1971-
Ίσως το πιο επιτυχημένο από τα χίπικα κοινόβια που ξεφύτρωναν σαν μανιτάρια στις ΗΠΑ τις δεκαετίες 1960-70. Εξακολουθεί να ακμάζει, είναι πόλος έλξης, οργανώνει διάφορα events και σήμερα αριθμεί 175 μέλη.
• Γούντστοκ, 15-18/8/1969
Τρεις αλησμόνητες μέρες «μουσικής, ειρήνης και αγάπης». Ένας άλλος κόσμος έμοιαζε όχι απλώς εφικτός, αλλά και αμέσως πραγματοποιήσιμος! Κατ’ άλλους, αποκορύφωμα – κατ’ άλλους ταφόπλακα του χίπικου κινήματος. Σίγουρα, πάντως, φεστιβάλ-σύμβολο.
• Γκόα, Ινδία, δεκαετία 1960-
Μια τροπική «Εδέμ», οιονεί αποικία των χίπηδων αρχικά, των ρέιβερ αργότερα, οπότε έγινε «γενέτειρα» ενός ολόκληρου μουσικού κινήματος – βλέπε Goa trance, Goa parties κ.λπ.
• Διαδίκτυο, 1991-
Το όραμα μιας οικουμενικής ψηφιακής πολιτείας, δίχως νόμους και κανόνες, όπου ιδέες, γνώση και τέχνη θα διακινούνται ελεύθερα, συγκίνησε πολλούς στοχαστές, αλλά και απλούς χρήστες του internet. Μας «παίρνει» ακόμη, τι λέτε;
• Εξοχικό (διαχρονικό)
Από την εποχή της ρωμαϊκής βίλας, το εξοχικό σπίτι έχει περάσει στο συλλογικό φαντασιακό ως η πλέον εφικτή δυνατότητα εκπλήρωσης του ουτοπικού ιδεώδους σε προσωπικό επίπεδο.
• «Υποβρύχιο» 2001-
Μια εναλλακτική περιοδική κοινότητα, που αποδρά από την επιφάνεια της πραγματικότητας και καταδύεται στον πυθμένα της φαντασίας κάθε δίμηνο, επί οχτώ ολόκληρα χρόνια, κρατώντας τις ευαισθησίες μας σε εγρήγορση.
• Ζω σε μια ευνομούμενη, αξιοκρατική, νοικοκυρεμένη χώρα, όπου όλοι έχουμε βασικό μισθό 1.500 ευρώ, εγγυημένη σύνταξη, πλήρη ασφάλιση και τρεις μήνες το χρόνο διακοπές.
• Ο δήμαρχος Αθηναίων εγκαινιάζει το «Athens Pride» την ίδια χρονιά που η Πολιτεία αποφασίζει πως στο εξής «Έλληνας είναι εκείνος που το επιλέγει» και θα δικαιούται ιθαγένεια ανεξάρτητα από έθνος, φυλή και καταγωγή.
• «Πνιγόμαστε» στο πράσινο, η καλλιέργεια κάνναβης για ατομική χρήση σε κήπους και μπαλκόνια είναι νόμιμη, στον Κηφισό κάνεις κανόε-καγιάκ, υπάρχουν παντού ποδηλατόδρομοι, το μποτιλιάρισμα είναι ανάμνηση, το νέφος ιστορία.
• Οι ΜΑΤατζήδες παραιτούνται ομαδικά και γίνονται εθελοντές κηπουροί, μασέρ και μπέιμπι σίτερ.
• Ο Ομπάμα δημεύει υπέρ των φτωχών τα περιουσιακά στοιχεία όλων των προβληματικών τραπεζών, επιβάλλοντας στα golden boys καθημερινό golden shower σε δημόσια WC.
Η Ε.Ε. εξισώνει νομικά με τον παραδοσιακό γάμο την ένωση δύο, τριών ή περισσότερων προσώπων, ανεξαρτήτως φύλου, κατοχυρώνοντας επί πλέον τη δυνατότητα υιοθεσίας παιδιών. «We’re all family/ my brothers, my sisters and me!», που τραγουδούσαν παλιά οι Sister Sledge.
«Ένας παγκόσμιος χάρτης δίχως την ουτοπία δεν αξίζει ούτε τη ματιά μας, γιατί αφήνει απ’ έξω τη μοναδική χώρα όπου φτάνει πάντα η ανθρωπότητα. Που φτάνοντας εκεί αγναντεύει παραπέρα – και βλέποντας μια χώρα καλύτερη σαλπάρει. Η πρόοδος είναι η πραγματοποίηση των ουτοπιών...» έγραφε ο Όσκαρ Ουάιλντ.
Ουτοπία, δηλαδή «μη τόπος». Ελληνική η λέξη και η ρίζα, παρότι ως όρος πρωτοεμφανίστηκε στο ομώνυμο έργο του Τόμας Μουρ (1516). Μη τόπος ή ου τόπος; Είναι, άραγε, η ουτοπία η αναζήτηση του ανέφικτου ή η επιβεβαίωση του δυνάμει εφικτού; Οι ουτοπικοί συγγραφείς και οραματιστές, οι κατά Καρούζο «τολμητίες του ανυπόστατου», ήταν σίγουρα επαναστάτες όταν υποστήριζαν την κοινοκτημοσύνη τότε που η ατομική ιδιοκτησία θεωρούνταν καθαγιασμένη, την ισότητα των γυναικών σε εποχές που βρίσκονταν εκτός δημόσιας σφαίρας, την ερωτική ελευθερία σε καιρούς σεμνότυφους, την εργασιακή αξιοπρέπεια σε καθεστώτα δουλοπαροικίας.
Η ουτοπική σκέψη άνθησε ιδιαίτερα σε περιόδους κοσμογονικών αλλαγών – Αναγέννηση, βιομηχανική επανάσταση, δεκαετία του ’60... Δεν είναι, βεβαίως, όλες οι ουτοπίες επαναστατικές ή προοδευτικές. Η εφαρμογή πολλών από αυτές κατέληξε σε ανθρώπινες τραγωδίες, σε θρησκευτικούς ή ιδεολογικούς ολοκληρωτισμούς. Γι’ αυτό και ο Νικόλαος Μπερντιάεφ ομνύει σε «μια μη ουτοπική κοινωνία, λιγότερο τέλεια και περισσότερο ελεύθερη».
Διαλέγετε και παίρνετε... Εμείς, πάντως, στο «Υποβρύχιο» παραμένουμε αμετανόητοι εραστές της αισιόδοξης πλευράς της ουτοπίας, γιατί πιστεύουμε πως δίχως αυτήν ο κόσμος μας θα ήταν πολύ φτωχότερος – και αγριότερος.
• Παράδεισος (all time classic)
Τόπος ευλογημένος, ευτυχής, μακάριος, που άλλοι ερμηνεύουν αλληγορικά (ως πνευματική κατάσταση), άλλοι πάλι κυριολεκτικά (τίγκα στο ατζέμ πιλάφι και τις χανούμισσες). Επίγειες ή μεταθανάτιες ουτοπίες υπόσχονται οι περισσότερες θρησκείες, αλλά και ο... Αγγελάκας («Είναι ωραία στον Παράδεισο!»).
• «Χρυσή Eποχή» (διαχρονικό σουξέ)
Την πρωτομνημόνευσε ο Ησίοδος τον 8ο π.Χ. αιώνα στο «Έργα και Ημέραι» ως την αρχαιότερη και ευτυχέστερη εποχή του ανθρώπινου είδους.
• Σαμπάλα (αρχαία θιβετιανή παράδοση)
Μυθικό βασίλειο, κρυμμένο στα βάθη της Ασίας, όπου εφαρμόζεται ο αγνότερος βουδισμός και όλοι ζουν ευτυχισμένοι στη διαρκή νιρβάνα τους (άραγε, δεν βαριούνται ποτέ;).
• Πλάτωνος «Πολιτεία», 380 π.Χ.
«Μητέρα» όλων των μεταγενέστερων ουτοπιών – μια πρότυπη κοινωνία δικαίων, όπου κυβερνούν οι «άριστοι», οι βασιλείς-φιλόσοφοι (οι γυναίκες, εν τούτοις, παραμένουν πολίτες βήτα κατηγορίας, υπάρχουν σκλάβοι, ενώ δεν έχουν θέση οι... ποιητές!).
• Ατλαντίδα, 360 π.Χ.
Μυθική χώρα, την οποία αναφέρει ο Πλάτωνας στους διαλόγους «Τίμαιος» και «Κριτίας» και που πολλοί αργότερα εξέλαβαν ως υπαρκτή.
• Ξαναντού, Κίνα, ιδρ. 1264
Η θερινή πρωτεύουσα των Μογγόλων του Κουμπλάι Χαν (που έγινε και... μιούζικαλ το 1980 με την Ολίβια Νιούτον-Τζον) μεταφέρθηκε στη δυτική παράδοση μέσω του Μάρκο Πόλο ως ένας παραμυθένιος τόπος αρμονίας, άνεσης και αφθονίας.
• «Oυτοπία», Τόμας Μουρ, 1516
Η πολυσυζητημένη νησιωτική Ουτοπία του Μουρ (αλληγορική σάτιρα της Βρετανίας της εποχής του;) μοιάζει πολύ στην πλατωνική Πολιτεία. Υπάρχουν ισότητα, αδελφοσύνη, ελευθερία έκφρασης – αλλά, επίσης, πόλεμοι και δουλεία.
• «Αββαείο του Θελήματος», 1532
Αρμονία, αφθονία και ελευθερία χαρακτηρίζουν το εξαγωνικό οικοδόμημα που χτίζει ο Γαργαντούας από το φερώνυμο μυθιστόρημα του Φρανσουά Ραμπελέ.
• «Αρκαδία», Φίλιπ Σίδνεϊ, 1580
Ρομαντική πρόζα, που θέλησε τη μυθολογική πατρίδα του Πάνα έναν βουκολικό τόπο ονειρικό, γεμάτο αθωότητα και αισθησιασμό – αντίληψη που πέρασε στη λογοτεχνία και την τέχνη. Η λατινική φράση et in Arcadia ego (sum) παραπέμπει στο πεπερασμένο της ύπαρξης, που γι’ αυτό οφείλει να ζει πλούσια.
• «Ηλιούπολη», Τομάσο Καμπανέλα, 1613
«Σαν εξαφανίζεται η φιλαυτία, απομένει μόνον η αγάπη για τα κοινά» σημειώνει ο ιταλός αναγεννησιακός οραματιστής. Στην ιδανική πόλη που προτείνει συνυπάρχουν μια ιδιότυπη θεοκρατία κι ένας πρώιμος κομμουνισμός. Μέτρο των πάντων είναι, ωστόσο, η αστρολογία!
• «Χριστιανούπολη», Γιόχαν Βαλεντίν Αντρέ, 1619
Πρότυπη νεωτερική πολιτεία που επηρέασε πολλούς μεταγενέστερους ουτοπιστές. Το πιο ενδιαφέρον είναι ότι καταργεί τους δικηγόρους!
• «Η Νέα Ατλαντίδα», Φράνσις Μπέικον, 1627
«Γενναιοδωρία, αξιοπρέπεια, ευσέβεια, διαφωτισμός, πνευματικό μεγαλείο και κοινοτικό πνεύμα» ορίζουν τη φανταστική πόλη Μπενσαλέμ, αναγεννησιακή εκδοχή της πλατωνικής Ατλαντίδας.
* Οριενταλισμός, 18ος αιώνας
Η νοσταλγία της Ανατολής, η αναγωγή της σε μυθικό σχεδόν τόπο αγνότητας, ευδαιμονίας και αισθησιασμού είτε σε εξωτικό προορισμό γνώσης και λύτρωσης πρωτοεμφανίστηκε στον Ρομαντισμό και συνεχίζεται, παρά την απομυθοποίησή της, μέχρι σήμερα.
• «Η θεωρία των τεσσάρων κινήσεων», Σαρλ Φουριέ, 1808
Το κλασικότερο έργο του γάλλου σοσιαλιστή, που δεν πίστευε στην πρωτοκαθεδρία του βιομηχανικού προλεταριάτου, αλλά στις αυτόνομες, ομοσπονδιακά ενωμένες, αγροτικές κοινότητες, τις «φάλαγγες», που ομνύουν στον νεωτερισμό. Θαυμαστές του επιχείρησαν να τις εφαρμόσουν ανεπιτυχώς σε Ευρώπη και Αμερική.
• «Ουόλντεν ή η ζωή στο δάσος», Χένρι Θορό, 1854
Ελευθεριακό κήρυγμα επιστροφής στη φύση, όπου ο Αμερικανός διανοητής αναζητά τη βαθύτερη ουσία του κόσμου και της ύπαρξης – που είναι, φρονεί, ένας συνδυασμός πνεύματος και πρωτογενών αισθήσεων, άμεσης εμπειρίας και σκέψης, ενόρασης και συναισθήματος.
• «Κοιτάζοντας στο παρελθόν», Έντουαρντ Μπέλαμι, 1888
Ένας νεαρός Αμερικανός μεταφέρεται μέσω ύπνωσης στο... 2000, οπότε ο καπιταλισμός έχει αντικατασταθεί από μια σοσιαλιστική οικονομία. Όλοι απολαμβάνουν ίσα δικαιώματα και υποχρεώσεις, σιτίζονται δωρεάν και συνταξιοδοτούνται στα 45 – αυτό κι αν είναι ουτοπία σήμερα!
• «Νέα από το πουθενά», Ουίλιαμ Μόρις, 1890
Όνειρο κάθε... δημοσιογράφου, αλλά και «μανιφέστο» του ουτοπικού σοσιαλισμού. Κοινοκτημοσύνη, κοινοτισμός, ισότητα γυναικών - αντρών (αν και τα οικοκυρικά παραμένουν αυστηρά γυναικεία υπόθεση!).
• Νέβερλαντ, 1923
Επινόηση του Τζέιμς Μάθιου Μπάρι, συγγραφέα του «Πίτερ Παν». Ένας υπερβατικός τόπος αθανασίας, αφθαρσίας και αιώνιας χαράς. Ο Μάικλ Τζάκσον επιχείρησε ανεπιτυχώς να υλοποιήσει τη «Χώρα του ποτέ» στην Καλιφόρνια (πουλήθηκε πρόσφατα για χρέη). Άτυχε Πίτερ, άτυχε Μάικλ...
• «Το νησί», Άλντους Χάξλεϊ, 1962
Κοινοβιακή ζωή, έμφαση στα πνευματικά ενδιαφέροντα, ήπια ανάπτυξη, χρήση ψυχεδελικών με στόχο τη φώτιση... Πριν από τη δυστοπία του «Θαυμαστού καινούργιου κόσμου», ο Χάξλεϊ οραματίστηκε μια θεσπέσια νησιωτική πολιτεία που συγκέντρωνε τα καλύτερα στοιχεία της δυτικής και της ανατολικής κουλτούρας.
• «Οικοτοπία», Ερνστ Κάλενμπαχ, 1975
Σε ένα προσεχές μέλλον οι Δυτικές Πολιτείες των ΗΠΑ αυτονομούνται, σχηματίζοντας μία εναλλακτική οντότητα βασισμένη στις αρχές της κοινωνικής οικολογίας και στην κληρονομιά των χίπηδων... Όχι, δεν κάνουν πρόεδρο τον Αλ Γκορ!
• «Ο κήπος των απολαύσεων», 1088-1123
Βρισκόταν, λένε, στο κάστρο Άλαμουτ, στο σημερινό Αφγανιστάν, ορμητήριο του ονομαστού Γέρου του Βουνού, ιδρυτή των Ασασίνων. Ειδυλλιακό περιβάλλον, άφθονο χασίς, ωραίες γυναίκες, πλούσια εδέσματα.
• Θεσσαλονίκη, 1342-49
Το λαϊκο-θρησκευτικό κίνημα των Ζηλωτών καταλύει τη βυζαντινή εξουσία, δημεύει τις περιουσίες ευγενών και μοναστηριών και εγκαθιδρύει λαϊκή εξουσία σε παγκόσμια «πρώτη»!
• Μίνστερ, 1534-45
Η γερμανική πόλη που ο ολλανδός αναβαπτιστής Ίαν Ματίς ανακήρυξε «κοινωνική δημοκρατία», δίχως άρχοντες, επισκόπους, νόμους, δικαστές, ιδιωτική ιδιοκτησία. Οι ευγενείς ξεκίνησαν πολιορκία, ο Ματίς σκοτώθηκε και ο Ιωάννης του Λάιντεν –που ανέλαβε ώς την πτώση της– κατάργησε το χρήμα και θέσπισε γενική πολυγαμία, έγινε όμως τύραννος. Κύκνειο άσμα ενός ριζοσπαστικού κινήματος που συντάραξε τη Γερμανία επί δεκαετίες.
• Λιμπερτάρια, τέλη 16ου αιώνα
Ελευθεριακή πολυεθνική, πολυφυλετική κοινότητα πειρατών, που κατά τον Νταφόε έστησε στη Μαδαγασκάρη ο θρυλικός κάπτεν Μίσιον. Υπήρχε κώδικας τιμής, ισότητα, πολυγαμία και αποδοχή κάθε διαφορετικότητας.
• Κομμούνα Παρισιού, 26/3-28/5 1871
Ιδρύθηκε από τους εξεγερμένους εργάτες της Πόλης του Φωτός στη λήξη του Γαλλο-πρωσικού πολέμου. Πάγωσε χρέη και ενοίκια, δήμευσε την εκκλησιαστική περιουσία, εξίσωσε μισθούς, κατάργησε τόκους. Σημείο αναφοράς για Μαρξ, Λένιν, Μπακούνιν και λοιπούς στοχαστές.
• «Ταξίδι στην Ικαρία», 1848-98
Όχι στο αιγαιοπελαγίτικο νησί, αλλά στην ουτοπική σοσιαλιστική πολιτεία που ο Ετιέν Καμπέ και οι οπαδοί του προσπάθησαν να υλοποιήσουν σε Γαλλία και ΗΠΑ. Οι κοινότητες επέζησαν λίγες μόνο δεκαετίες.
• Γιασνάγια Πολιάνα, 1850-60
Το κτήμα του συγγραφέα-φιλοσόφου Λέοντα Τολστόι στην Τούλα της Ρωσίας, που επί μία δεκαετία προσέφερε δωρεάν στέγη, σίτιση και εκπαίδευση σε χιλιάδες μουζίκους.
• Πούλμαν, 1880-1893
Συνοικία του Σικάγου, που αρχικά έχτισε για τους εργαζομένους της επιχείρησής του ο Τζορτζ Πούλμαν, ως hi tech πόλη-πρότυπο. Η εταιρεία έλεγχε τα πάντα και φρόντιζε για τα πάντα, εφαρμόζοντας έναν ιδιότυπο αναρχοκαπιταλισμό. Κατέρρευσε από τα χρέη και τις απεργίες στο μίνι «κραχ» του 1893 και ο ιδρυτής της έγινε πρόσωπο μισητό.
• Κιμπούτς (Ισραήλ), 1910-
Αγροτικές (κυρίως) αυτοδιαχειριζόμενες κοινότητες εθελοντών, που εφαρμόζουν έναν ιδιότυπο σοσιαλιστικό σιωνισμό και είχαν προκαλέσει παγκόσμιο ενδιαφέρον. Κάποτε πανίσχυρες, σήμερα σε παρακμή.
• Σουρεαλισμός, 1917-1966
Μαζί με τον ντανταϊσμό, το πλέον αντιπροσωπευτικό καλλιτεχνικό (και όχι μόνο) κίνημα, που φλέρταρε ανοιχτά με την ουτοπία. Κανείς δεν θεωρεί σήμερα παράδοξο να δει ένα άλογο να τρέχει πάνω σε μια ντομάτα.
• ΕΣΣΔ, 1917-1991
Η μαζικότερα «εφαρμοσμένη» ουτοπία, που ξεκίνησε ως η μεγαλύτερη ελπίδα της μη προνομιούχου ανθρωπότητας και κατέληξε η τραγικότερη φάρσα του 20ού αιώνα.
• Βαρκελώνη, 1936-1937
Όταν η πρωτεύουσα της Καταλωνίας έγινε η πρώτη αναρχική πόλη στην Ιστορία. Παρά τις ακρότητες, θεσμοθετήθηκαν πρωτόγνωρες ελευθερίες. Το «σύντομο καλοκαίρι της αναρχίας» έπεσε θύμα του σταλινικού χειμώνα πολύ πριν επικρατήσει ο Φράνκο.
• Μόντε Βεριτά (το βουνό της αλήθειας), 1902-1934
Ουτοπική κοινότητα στο ομώνυμο βουνό του ελβετικού Λοκάρνο, που κήρυττε ελευθερία, απλότητα, επιστροφή στη φύση, κοινοκτημοσύνη και μια νέα πνευματικότητα. Φιλοξένησε πολλές διασημότητες των τεχνών και των γραμμάτων.
• Σάμερχιλ, 1921-
Το πιο διάσημο ελεύθερο σχολείο στον κόσμο, που το ίδρυσε στο Σόφολκ ο σκωτσέζος δάσκαλος Α.Σ. Νιλ, οραματιστής της αντιαυταρχικής εκπαίδευσης. Η παρακολούθηση των μαθημάτων είναι προαιρετική. Εξωσχολικές εργασίες, βαθμοί κι εξετάσεις δεν υπάρχουν και όλες οι αποφάσεις λαμβάνονται συλλογικά.
• Παρίσι, Μάης 1968
Όταν η φαντασία παραλίγο να γίνει εξουσία και να απαγορεύσει διά παντός το απαγορεύεται... Οι εξεγερμένοι φοιτητές, εν τέλει, ηττήθηκαν πολιτικά – ποτέ πια, όμως, ο κόσμος δεν θα ήταν ο ίδιος.
• «Ελεύθερη οικογένεια», 1968-
«Ομοσπονδία» ακτιβιστικών ομάδων και κοινοβιακών κοινοτήτων χίπικης προέλευσης, διεσπαρμένων στις ΗΠΑ και αλλού (Free Bakery, Gypsy Truckers, Diggers κ.ά.).
• Kριστιάνια, 1971-2004
Η μαζικότερη και μακροβιότερη εφαρμογή του χίπικου κοινοτισμού στην Ευρώπη. Στην αυτοδιοικούμενη συνοικία της Κοπεγχάγης το ρολόι σταμάτησε στα 60s για περισσότερες από τρεις δεκαετίες. Σήμερα το κράτος επιχειρεί την εκδίωξη των παλιών κατοίκων και την «ανάπλαση» της γειτονιάς, ώστε να την πουλήσει κομματιαστά, εν είδει ακριβών κατοικιών. Σας θυμίζει κάτι;
• Σελεμπρέισον, Φλόριντα, 1996-
Πρότυπη οικιστική κοινότητα που ίδρυσε η εταιρία Disney, σύμφωνα με το φουτουριστικό όραμα του ιδρυτή της. Διοικείται από επιτροπές κατοίκων και σήμερα αριθμεί 10.000 νοματαίους.
• Η φάρμα, Τενεσί, 1971-
Ίσως το πιο επιτυχημένο από τα χίπικα κοινόβια που ξεφύτρωναν σαν μανιτάρια στις ΗΠΑ τις δεκαετίες 1960-70. Εξακολουθεί να ακμάζει, είναι πόλος έλξης, οργανώνει διάφορα events και σήμερα αριθμεί 175 μέλη.
• Γούντστοκ, 15-18/8/1969
Τρεις αλησμόνητες μέρες «μουσικής, ειρήνης και αγάπης». Ένας άλλος κόσμος έμοιαζε όχι απλώς εφικτός, αλλά και αμέσως πραγματοποιήσιμος! Κατ’ άλλους, αποκορύφωμα – κατ’ άλλους ταφόπλακα του χίπικου κινήματος. Σίγουρα, πάντως, φεστιβάλ-σύμβολο.
• Γκόα, Ινδία, δεκαετία 1960-
Μια τροπική «Εδέμ», οιονεί αποικία των χίπηδων αρχικά, των ρέιβερ αργότερα, οπότε έγινε «γενέτειρα» ενός ολόκληρου μουσικού κινήματος – βλέπε Goa trance, Goa parties κ.λπ.
• Διαδίκτυο, 1991-
Το όραμα μιας οικουμενικής ψηφιακής πολιτείας, δίχως νόμους και κανόνες, όπου ιδέες, γνώση και τέχνη θα διακινούνται ελεύθερα, συγκίνησε πολλούς στοχαστές, αλλά και απλούς χρήστες του internet. Μας «παίρνει» ακόμη, τι λέτε;
• Εξοχικό (διαχρονικό)
Από την εποχή της ρωμαϊκής βίλας, το εξοχικό σπίτι έχει περάσει στο συλλογικό φαντασιακό ως η πλέον εφικτή δυνατότητα εκπλήρωσης του ουτοπικού ιδεώδους σε προσωπικό επίπεδο.
• «Υποβρύχιο» 2001-
Μια εναλλακτική περιοδική κοινότητα, που αποδρά από την επιφάνεια της πραγματικότητας και καταδύεται στον πυθμένα της φαντασίας κάθε δίμηνο, επί οχτώ ολόκληρα χρόνια, κρατώντας τις ευαισθησίες μας σε εγρήγορση.
• Ζω σε μια ευνομούμενη, αξιοκρατική, νοικοκυρεμένη χώρα, όπου όλοι έχουμε βασικό μισθό 1.500 ευρώ, εγγυημένη σύνταξη, πλήρη ασφάλιση και τρεις μήνες το χρόνο διακοπές.
• Ο δήμαρχος Αθηναίων εγκαινιάζει το «Athens Pride» την ίδια χρονιά που η Πολιτεία αποφασίζει πως στο εξής «Έλληνας είναι εκείνος που το επιλέγει» και θα δικαιούται ιθαγένεια ανεξάρτητα από έθνος, φυλή και καταγωγή.
• «Πνιγόμαστε» στο πράσινο, η καλλιέργεια κάνναβης για ατομική χρήση σε κήπους και μπαλκόνια είναι νόμιμη, στον Κηφισό κάνεις κανόε-καγιάκ, υπάρχουν παντού ποδηλατόδρομοι, το μποτιλιάρισμα είναι ανάμνηση, το νέφος ιστορία.
• Οι ΜΑΤατζήδες παραιτούνται ομαδικά και γίνονται εθελοντές κηπουροί, μασέρ και μπέιμπι σίτερ.
• Ο Ομπάμα δημεύει υπέρ των φτωχών τα περιουσιακά στοιχεία όλων των προβληματικών τραπεζών, επιβάλλοντας στα golden boys καθημερινό golden shower σε δημόσια WC.
Η Ε.Ε. εξισώνει νομικά με τον παραδοσιακό γάμο την ένωση δύο, τριών ή περισσότερων προσώπων, ανεξαρτήτως φύλου, κατοχυρώνοντας επί πλέον τη δυνατότητα υιοθεσίας παιδιών. «We’re all family/ my brothers, my sisters and me!», που τραγουδούσαν παλιά οι Sister Sledge.
