Κυνηγώντας τον Σείριο στη χώρα των Ντογκόν
Περίληψη πρώτου μέρους.
Μάλι, Δυτική Αφρική. Μερικές χιλιάδες χιλιόμετρα στοιβαγμένοι σε αφρικανικό λεωφορείο. Δύσκολες βάρδιες κακός ύπνος και μαλάρια, είναι παράξενα του Γκάο τα φανάρια. Και από κει το ταξίδι στην έρημο διασχίζοντας τη γη των Τουαρέγκ στα χνάρια των καραβανιών συνοδεία πάνοπλων φαντάρων. Οι απαγωγές της Αλ Κάιντα. Επιτέλους η συνάντηση με το θρυλικό συγκρότημα των Τιναρίβεν. Έρημος, σκόνη, όαση, τουρμπάνια, καύσωνας το μεσημέρι, κρύο που πιρουνιάζει το βράδυ. Πυρετός, χάπια για την ελονοσία κάθε έξι ώρες, δύο πιάτα ρύζι την ημέρα και τρία ποτήρια τσάι η δίαιτα της ερήμου. «Το νου σας μη σας απαγάγουν, δε μιλάμε σε αγνώστους.»
Αν όλα αυτά δε βγάζουν νόημα, διαβάστε οπωσδήποτε το προηγούμενο τεύχος του Υποβρυχίου (έστω στο διαδίκτυο).
Βόρειο Μάλι, όαση του Τέσαλιτ, 20χλμ από τα σύνορα με την Αλγερία
30 Δεκεμβρίου 2009
Καθώς ο ήλιος βουτάει σταματάει να είναι αψύς και η ζωή στην έρημο ξαναρχίζει. Είναι η πιο γλυκιά ώρα της ημέρας, ιδανική για να βράσεις ένα ακόμα τσάι, να στρίψεις ένα τσιγάρο, το βλέμμα σου να χαθεί στον αφρικανικό ορίζοντα με τις άπειρες αποχρώσεις του κόκκινου, το μυαλό σου να αδειάσει για να καταφέρει να φτάσει στην ουσία.
Το μεγάλο ετήσιο αντάμωμα των Τουαρέγκ για να γιορτάσουν την αλλαγή του χρόνου είναι εδώ στο Τέσαλιτ. Είναι ένα αυθεντικό πανηγύρι. Γυναίκες και παιδιά παρακολουθούν καμηλοδρομίες. Βραβείο παίρνει όχι μόνο η πιο γρήγορη αλλά και η πιο όμορφη. Οι περήφανοι άντρες με τα μπλε, οι νομάδες της ερήμου, τις έχουν στολίσει για την περίσταση και εκείνες όπως πάντα σου δίνουν την εντύπωση ότι χαμογελούν. Κατευθυνόμαστε στην κεντρική σκηνή όπου ήδη τζαμάρουν κάποια μέλη των Τιναρίβεν. Η χωροθέτηση του φεστιβάλ είναι χαρακτηριστική της κοινωνίας των Τουαρέγκ. Μπροστά στη σκηνή, στην καλύτερη θέση, κάθονται οκλαδόν οι γυναίκες και παρακολουθούν. Σχολιάζουν ψιθυριστά με νάζι, χαμογελούν, χτυπάνε παλαμάκια, τα χέρια τους είναι γεμάτα ταττού, ποτέ δε σε κοιτάνε στα μάτια, ειδικά εμάς τους λευκούς. Πίσω τους κάθονται οι πρεσβύτεροι και ακόμα πιο πίσω όρθιοι οι νέοι άντρες και τα παιδιά.
Κιθάρες, ενισχυτές, ηχεία όλα μοιάζουν τόσο παράταιρα εδώ στη μέση της ερήμου. Οι ηλεκτρικές νότες όμως που μας χαρίζουν τόσο ταιριαστές. Η μουσική ξεκινάει από τις χορδές και φτάνει ως τον έναστρο θόλο που αγκαλιάζει ολόκληρη την έρημο. Οι Terakaft, το σχήμα του Ζαπονέ, αυτού του απίθανου Σιντ Βίσιους της ερήμου που σας περιέγραφα στο προηγούμενο τεύχος, δίνουν τη θέση τους στους headliners του φεστιβάλ, τους Tinariwen. Είχα ήδη παρακολουθήσει τα δύο live των Tinariwen στην Ελλάδα αλλά αυτό τώρα είναι κάτι διαφορετικό, σχεδόν μυσταγωγικό. Το καλύτερο συγκρότημα για το 2009, σύμφωνα με το μουσικό βρετανικό περιοδικό Uncut, δεν παίζει αυτή τη φορά προς τέρψιν των δυτικών στο Glastonbury ή στο Roskilde αλλά εντός έδρας μπροστά στο δικό του κοινό. Οι στίχοι στη γλώσσα Τάμασεκ που μπορούν να γίνουν αντιληπτοί από τρία τέσσερα εκατομμύρια ψυχές όλες κι όλες στον κόσμο, εδώ αποκτούν νόημα, ουσία και μια πρωτόγνωρη δύναμη. Εδώ οι Tinariwen δεν τραγουδάνε μόνοι τους μια ακατάληπτη μελωδία. Με το που ανοίγει ο Ιμπραήμ, ο frontman, το στόμα του, τον συνοδεύουν όλοι, μικροί, μεγάλοι, γυναίκες και παιδιά. Τα τουαρέγκ στήθη, γυναικεία και αντρικά φουσκώνουν και εν συνεχεία μαζί με τον αέρα αφήνουν τους στίχους να ξεγλιστρήσουν από τα χείλη τους, να γίνουν ένα και η ποίηση πλημμυρίζει την έρημο.
Αυτή είναι η δύναμη της μουσικής, να ενοποιεί. Έτσι την απολαμβάνεις μαζί με την υπόλοιπη κοινότητα, όλοι μαζί συμμετέχουν σε κάτι μεγαλύτερο από αυτούς, που εκφράζει το σύνολο. Η μουσική δεν είναι φτιαγμένη για μοναχικά mp3. Είναι ένα διονυσιακό μυστήριο στο οποίο όλοι εμείς συμμετέχουμε. Δεν πρόκειται για ροκ συναυλία όπως όταν παίζουν οι Tinariwen στη Δύση, πρόκειται για τελετουργία.
Η σύγχρονη ιστορία των Τουαρέγκ τραγουδισμένη από τους Tinariwen, ο πόθος για ελευθερία, ανεξαρτησία, περιπλάνηση, όλοι ξέρουν τους στίχους. Οι μελωδίες υψώνονται στο νυχτερινό ουρανό σα σπίθες που τις παρασέρνει ο νοτιάς από μια τεράστια φωτιά γύρω από την οποία καθόμαστε όλοι. Στροβιλίζονται και φεγγοβολούν ανεβαίνοντας σχεδόν μέχρι τα άστρα. Σηκώνω το κεφάλι και κοιτώ το γαλαξία. Εδώ στο σκοτάδι της ερήμου μπορείς να διακρίνεις με άλλη λεπτομέρεια.
Ακόμα και κατά τη διάρκεια της συναυλίας, το στέιτζ είναι περικυκλωμένο από πάνοπλους φαντάρους. Σε αυτή τη λαοθάλασσα από τουρμπάνια ο καθένας μπορεί να είναι ο οποιοσδήποτε. Η Αλγερία και η Μαυριτανία είναι μερικά χιλιόμετρα πιο περά, στην έρημο δεν υπάρχουν σύνορα και άλλωστε όλα αυτά είναι εδάφη των Τουαρέγκ χωρίς θεωρητικές ευθείες γραμμές τραβηγμένες σε ένα χάρτη. Όταν τελειώνει η συναυλία μας λένε ότι η αυριανή μέρα του φεστιβάλ αναβάλλεται για λόγους ασφαλείας. Ήδη αυτές οι δύο μέρες στη μέση της Σαχάρας σε μια περιοχή όπου οι απαγωγές από ομάδες ληστών έχουν πάρει διαστάσεις επιδημίας, ήταν μεγάλος πονοκέφαλος για τις αρχές του Μάλι. Είναι πολύ επικίνδυνο να αλλάξουμε χρονιά εκεί. Πρέπει να γυρίσουμε. Χαιρετάω τον Ιμπραήμ και ανανεώνουμε το ραντεβού μας για το επίσημο φεστιβάλ της ερήμου στο Τιμπουκτού μερικές μέρες αργότερα.
31 Δεκεμβρίου 2009
Tα χαράματα το καραβάνι των 4Χ4 παίρνει το δρόμο της επιστροφής. Τελευταία μέρα του χρόνου. Στο πήγαινε το αρχαίο Land Cruiser μας είχε μείνει τρεις φορές και άλλες τόσες είχαμε καταφέρει να το φτιάξουμε. Στο έλα χάλασε μια αλλά δεν ξαναπήρε μπρος ποτέ παρά τις φιλότιμες προσπάθειες πάνω από είκοσι ανθρώπων. Ήταν άλλωστε ένα θαύμα που είχε καταφέρει να φτάσει ως εδώ, τόσα εκατοντάδες χιλιόμετρα μέσα στην έρημο. Έχει πάει ήδη τέσσερις το απόγευμα και έχουμε διανύσει μόλις τη μισή απόσταση μέχρι την πιο κοντινή πόλη, το Γκάο. Ο οδηγός μας μένει πίσω με το χαλασμένο τζιπ περιμένοντας βοήθεια που θα του στείλουμε εμείς όταν φτάσουμε. Οι στρατιώτες τον βοηθάνε να μαζέψει μερικά ξυλαράκια για να ανάψει φωτιά το βράδυ. Εμένα μου ζητάει και του αφήνω δύο τσιγάρα και δύο ντεπόν. «Ρε μαλάκα που τον παρατάμε δαύτον μες την έρημο;», ρωτάω τον Τζιμέα. «Μην ανησυχείς», μου απαντά, «είναι Τουαρέγκ, είναι σα να αφήσουν εσένα ένα βράδυ σε μια παραλία στην Πάρο!»
Εμάς τους τρεις, τον Τζιμέα, τον Γιώργο και εμένα, μας φορτώνουν αναγκαστικά στο πίσω μέρος ενός άλλου 4Χ4 για να συνεχίσουμε. Στριμωγμένοι με τα γόνατα κολλημένα στο στήθος σε στάση εμβρύου θα ταξιδέψουμε ενώ η τελευταία νύχτα του χρόνου πέφτει πάνω από την έρημο. Τα παιδιά ψήνονται στον πυρετό όπως ψηνόμουν εγώ τις προηγούμενες ημέρες. Οι υποψίες για ελονοσία επιστρέφουν. Το μαρτυρικό ταξίδι κρατάει ακόμα έξι ώρες. Τρίβουμε ο ένας τα γόνατα του άλλου για να αντέξουμε το μαρτύριο. Και όταν πλέον τα φώτα του Γκάο φαίνονται στον ορίζοντα, το καραβάνι αναγκάζεται να κόψει ταχύτητα λόγω μηχανικού προβλήματος. Θα διανύσουμε τα τελευταία βασανιστικά χιλιόμετρα σημειωτών. Φτάνουμε στο Γκάο μισή ώρα πριν μπει το 2010. Βάζουμε δυο μπουκιές στο στόμα μας και πέφτουμε λιπόθυμοι. «Καλή χρονιά». Μου φαίνεται ότι δεν ήταν καθόλου τυχαίο που αυτός ο χρόνος μπήκε έτσι…
Το πρώτο πράγμα που κάνουμε για το 2010 είναι να σηκωθούμε πρωί πρωί να πάμε στο νοσοκομείο για μια ακόμα φορά για εξετάσεις ελονοσίας. Τη βγάζουμε καθαρή και η περιπέτεια συνεχίζεται.
Επιτέλους, Pays Dogon
-Σέο?
-Σέο…
Το Μάλι όμως δεν είναι μόνο τα εδάφη των Τουαρέγκ και η έρημος. Είναι και ένα μέρος ξεχωριστό, παραδομένο στη λήθη του χρόνου και την ανιμιστική κουλτούρα περασμένων χιλιετιών, η Χώρα των Ντογκόν. Εδώ ο χρόνος μοιάζει να έχει σταματήσει, δεν υπάρχει δίκτυο ηλεκτρικού ρεύματος, τα μεταφορικά μέσα είναι ακόμα υποζύγια και όλες οι θρησκευτικές τελετές καθορίζονται από την περίοδο της τροχιάς του λαμπρότερου άστρου στον ουρανό, του Σείριου αφού οι Ντογκόν αρνήθηκαν αιώνες πριν να γίνουν μουσουλμάνοι.
Σύμφωνα με τις έρευνες του Γάλλου ανθρωπολόγου Μαρσέλ Γκριόλ από το 1931 ως το 1956, οι Ντογκόν κατείχαν αξιοσημείωτες αστρονομικές γνώσεις αναντίστοιχες με την πρωτόγονη τεχνολογία τους. Γνώριζαν για τα φεγγάρια του Δία, τους δακτύλιους του Κρόνου και το πιο εντυπωσιακό, ισχυρίζονταν ότι ο Σείριος δεν είναι ένα άστρο όπως φαίνεται δια γυμνού οφθαλμού αλλά τρία! Η ύπαρξη του Σείριου Β είχε προβλεφθεί με μαθηματικούς υπολογισμούς δυτικών αστρονόμων το 1844 και μόλις τον 20ο αιώνα κατάφερε να γίνει ορατός από ισχυρότατα τηλεσκόπια. Όσο για τον Σείριο C που οι Ντογκόν ισχυρίζονταν ότι υπάρχει, ακόμα και το τηλεσκόπιο Hubble «κάτι» βλέπει αλλά δεν είμαστε ακόμα σίγουροι ότι πρόκειται για άστρο! Τα σενάρια επιστημονικής φαντασίας λοιπόν οργιάζουν. Τι πραγματικά συνέβαινε με τους Ντογκόν; Ποιος τους είχε «σφυρίξει» όλα αυτά για το Σείριο και πότε;
Φτάνουμε στη Χώρα των Ντογκόν ένα βράδυ με πανσέληνο πράγμα που κάνει το τοπίο ακόμα πιο απόκοσμο από ότι ήδη είναι. Η Χώρα των Ντογκόν αποτελείται από μερικές δεκάδες χωριά τα οποία απλώνονται σε όλο το μήκος του γκρεμού Μπαντιαγκαρά, σε μια έκταση δηλαδή 150 χιλιομέτρων. Άλλα βρίσκονται πάνω στο οροπέδιο, στην κορυφή του ύψους 500 μέτρων γκρεμού, και άλλα κάτω. Εμείς ξεκινάμε από το πρώτο χωριό της δυτικής άκρης του γκρεμού, το Κανί Κομπολέ. Τεράστια δέντρα μπαομπάμπ ρίχνουν τη σεληνική σκιά τους στις όχθες μιας λίμνης σε ένα τοπίο που είναι ότι πιο κοντά έχω δει στο “twilight zone.” Μας καλωσορίζουν εγκάρδια. Καθόμαστε στην εσωτερική αυλή του σπιτιού, η ταράτσα του οποίου θα μας φιλοξενούσε και μιλάμε με τους ντόπιους. Όλα τα σπίτια εδώ είναι φτιαγμένα από λάσπη και απαιτείται συνεχής συντήρηση για να μην πέσουν. Στήνουμε τις κουνουπιέρες και τους υπνοσάκους στην ταράτσα και παραδινόμαστε στην αγκαλιά του Μορφέα, το ταξίδι ως εδώ ήταν εξοντωτικό.
Ξυπνάω με το πρώτο φως λίγο μετά τις 6. Αν χθες το σκηνικό ήταν απόκοσμο, σήμερα το πρωί είναι μαγικό. Χαζεύω πάνω από την ταράτσα τις λωρίδες ομίχλης που έχουν απλωθεί παντού στην πεδιάδα ενώ ο γκρεμός χάσκει από πάνω μου. Όλοι ακόμα κοιμούνται. Οι Ντογκόν κατοίκησαν τον γκρεμό Μπαντιαγκαρά τον 14ο αιώνα και σύμφωνα με την προφορική τους παράδοση βρήκαν εδώ Πυγμαίους ή «μικρά κόκκινα ανθρωπάκια» όπως τους αποκαλούν. Σύμφωνα με τους Ντογκόν ανάμεσα στις πολλές ιδιαίτερες ικανότητες που κατείχαν οι Πυγμαίοι ήταν και ότι πετούσαν. Οι ντόπιοι ξυπνάνε σιγά σιγά, ετοιμάζουμε τσάι. Μου δείχνουν τα μικροσκοπικά σπίτια των Πυγμαίων που κρέμονται στα βράχια του γκρεμού και ξεκινάμε την πορεία μας για να πάμε και στα άλλα χωριά.
Μετά από πορεία τριών ωρών φτάνουμε στο επόμενο χωριό από λάσπη, το Τέλι. Κανείς δεν ξέρει τον ακριβή πληθυσμό των Ντογκόν. Υπολογίζονται από 400 ως 800 χιλιάδες. Ακολουθούμε το μονοπάτι που ανεβαίνει τον γκρεμό για να δούμε το χωριό που εγκαταλείφθηκε πρόσφατα, δυο τρεις δεκαετίες πριν. Μας δείχνουν το παλιό σπίτι του πνευματικού ηγέτη που ονομάζεται Χόγκον το οποίο είναι γεμάτο από σχέδια ιερών ζώων και ιερογλυφικών. Κάθε περιοχή εδώ έχει τον δικό της Χόγκον. Από έναν τέτοιο -τυφλό μάλιστα -Χόγκον άντλησε τις πληροφορίες του ο γάλλος ανθρωπολόγος μισό αιώνα πριν. Μέχρι να έρθει ο Γκριόλ σε αυτά τα μέρη, ελάχιστοι δυτικοί γνώριζαν ακόμα και την ύπαρξη των Ντογκόν. Μια από τις πιο ενδιαφέρουσες κατασκευές στα χωριά είναι η τογκούνα. Πρόκειται για ένα πρόχειρο χαμηλοτάβανο κτίσμα, στο οποίο δεν μπορείς να είσαι όρθιος παρά μόνο καθιστός. Μέσα στην τογκούνα λαμβάνουν μέρος όλες οι σημαντικές συζητήσεις που αφορούν την κοινότητα. Είναι επίτηδες έτσι φτιαγμένη για να μην μπορεί κανείς να σηκωθεί όρθιος για να ξεκινήσει καβγά. Αναγκαστικά κάθονται, κυριολεκτικά και μεταφορικά, εκεί μέσα μέχρι να τα βρουν, το υπαγορεύει η αρχιτεκτονική του κτίσματος!
Φορτώνουμε εαυτούς και σακίδια σε μια βοϊδάμαξα και ξεκινάμε για το επόμενο χωριό, το Έντε. Εδώ υπάρχει ένα αυτοσχέδιο λαογραφικό μουσείο και το θεωρούμε ιδανικό μέρος για να εξαντλήσουμε την περιέργειά μας σχετικά με το μυστήριο του Σείριου. Ζητάμε τον πρεσβύτερο του χωριού και όταν του αποκαλύπτουμε τι τον θέλουμε αυτός συγκαλεί παρουσία μας ένα ιδιότυπο συμβούλιο γερόντων ένεκα της σοβαρότητας του θέματος! Ευτυχώς όχι μέσα στην τογκούνα! Υπάρχει ένα έθιμο σύμφωνα με το οποίο δίνεις καρπούς στους γεροντότερους και εκείνοι τους τρώνε, παίρνουν ενέργεια και έτσι τους αποσπάς πληροφορίες. Έτσι γίνεται και τώρα. Μοιράζω τους καρπούς και η συζήτηση παίρνει φωτιά. Για μια ώρα οι τύποι δείχνουν να μην μπορούν να συμφωνήσουν σε τίποτα. Το μόνο σίγουρο είναι ότι κάθε 60 χρόνια όπου αντιστοιχούν στην περίοδο τροχιάς του Σείριου, οι Ντογκόν εκτελούν την Σίγκουι, την πιο ιερή τους τελετή με μάσκες. Η τελευταία Σίγκουι έγινε το 1967 οπότε η επόμενη είναι προγραμματισμένη για το 2027. Σχεδιαγράμματα πλανητών στην άμμο δίνουν και παίρνουν και θα είμασταν ακόμα εκεί αν δεν σταματούσαμε να τους δίνουμε αυτούς τους περίεργους καρπούς.
Γυρνώντας στην Ελλάδα επιβεβαίωσα το όλο κλίμα αβεβαιότητας που εισέπραξα αφού οι περισσότεροι μεταγενέστεροι ερευνητές αμφισβητούν την εγκυρότητα της δουλειάς του Γκριόλ πάνω στις αστρονομικές γνώσεις των Ντογκόν. Ισχυρίζονται ότι αν κάποιος τους σφύριξε κάτι για τον Σείριο, αυτός ήταν μάλλον ο ίδιος ο Γκριόλ και πάντως όχι τίποτα περίεργα άγνωστα όντα. Τέλος πάντων…
Το καλό είναι ότι το απόγευμα μπορούμε να παρακολουθήσουμε την αναπαράσταση μιας τέτοιας τελετής. Όλο το χωριό είναι μαζεμένο εκεί αφού η κανονική τελετή είναι απαγορευμένη για τις γυναίκες και τα παιδιά. Όλοι οι συμμετέχοντες είναι άντρες ντυμένοι με μάσκες, τίποτα από αυτά που διαδραματίζονται σε αυτή την τρίωρη τελετουργική παράσταση δεν είναι τυχαίο, τα πάντα είναι συμβολικά!
Την επόμενη ημέρα ξεκινάμε για το Μπεγκνιματό, ένα χωριό στο οροπέδιο πάνω από τον γκρεμό. Στο δρόμο διασταυρωνόμαστε με διάφορους ντόπιους οι οποίοι πάντα χαιρετάνε εμάς και τους συνοδούς μας με έναν μακρύ κατάλογο τυπικών ερωτήσεων και απαντήσεων επαναλαμβάνοντας τη φράση σέο που σημαίνει καλά:-‘Πώς τα πας; Είσαι καλά; Τι κάνει η οικογένεια; Είναι όλοι καλά; Και ο παππούς; Και η γιαγιά; Και η θεία; Και ο θείος; Και ούτω καθ εξής. Αυτό το θορυβώδες και χαρούμενο τελετουργικό του χαιρετισμού επαναλαμβάνεται με όποιον άγνωστο και αν πετύχεις στο δρόμο. Και θεωρείται τρομερή αγένεια αν απαντήσεις ότι κάποιος από τους δικούς σου δεν είναι καλά! Όταν ρώτησα τον νεαρό Ντογκόν που μας συνόδευε γιατί γίνεται αυτό, μου απάντησε.
-Κοίτα, η κατάσταση είναι τόσο δύσκολη εδώ κάτω που όλοι αντλούμε θάρρος ο ένας από τον άλλο λέγοντας ότι όλοι είναι καλά.
Ατενίζοντας την απεραντοσύνη της σαβάνας από την κορυφή του γκρεμού στο Μπεγνιματό το ηλιοβασίλεμα, σκέφτομαι τα λόγια του. Πόσο χρήσιμα θα μας είναι πλέον εδώ στην Ελλάδα από εδώ και πέρα. Γιατί είναι άκρως αποκαλυπτικό όταν βλέπεις τα πράγματα μέσα από τα μάτια των άλλων…
Μάλι, Δυτική Αφρική. Μερικές χιλιάδες χιλιόμετρα στοιβαγμένοι σε αφρικανικό λεωφορείο. Δύσκολες βάρδιες κακός ύπνος και μαλάρια, είναι παράξενα του Γκάο τα φανάρια. Και από κει το ταξίδι στην έρημο διασχίζοντας τη γη των Τουαρέγκ στα χνάρια των καραβανιών συνοδεία πάνοπλων φαντάρων. Οι απαγωγές της Αλ Κάιντα. Επιτέλους η συνάντηση με το θρυλικό συγκρότημα των Τιναρίβεν. Έρημος, σκόνη, όαση, τουρμπάνια, καύσωνας το μεσημέρι, κρύο που πιρουνιάζει το βράδυ. Πυρετός, χάπια για την ελονοσία κάθε έξι ώρες, δύο πιάτα ρύζι την ημέρα και τρία ποτήρια τσάι η δίαιτα της ερήμου. «Το νου σας μη σας απαγάγουν, δε μιλάμε σε αγνώστους.»
Αν όλα αυτά δε βγάζουν νόημα, διαβάστε οπωσδήποτε το προηγούμενο τεύχος του Υποβρυχίου (έστω στο διαδίκτυο).
Βόρειο Μάλι, όαση του Τέσαλιτ, 20χλμ από τα σύνορα με την Αλγερία
30 Δεκεμβρίου 2009
Καθώς ο ήλιος βουτάει σταματάει να είναι αψύς και η ζωή στην έρημο ξαναρχίζει. Είναι η πιο γλυκιά ώρα της ημέρας, ιδανική για να βράσεις ένα ακόμα τσάι, να στρίψεις ένα τσιγάρο, το βλέμμα σου να χαθεί στον αφρικανικό ορίζοντα με τις άπειρες αποχρώσεις του κόκκινου, το μυαλό σου να αδειάσει για να καταφέρει να φτάσει στην ουσία.
Το μεγάλο ετήσιο αντάμωμα των Τουαρέγκ για να γιορτάσουν την αλλαγή του χρόνου είναι εδώ στο Τέσαλιτ. Είναι ένα αυθεντικό πανηγύρι. Γυναίκες και παιδιά παρακολουθούν καμηλοδρομίες. Βραβείο παίρνει όχι μόνο η πιο γρήγορη αλλά και η πιο όμορφη. Οι περήφανοι άντρες με τα μπλε, οι νομάδες της ερήμου, τις έχουν στολίσει για την περίσταση και εκείνες όπως πάντα σου δίνουν την εντύπωση ότι χαμογελούν. Κατευθυνόμαστε στην κεντρική σκηνή όπου ήδη τζαμάρουν κάποια μέλη των Τιναρίβεν. Η χωροθέτηση του φεστιβάλ είναι χαρακτηριστική της κοινωνίας των Τουαρέγκ. Μπροστά στη σκηνή, στην καλύτερη θέση, κάθονται οκλαδόν οι γυναίκες και παρακολουθούν. Σχολιάζουν ψιθυριστά με νάζι, χαμογελούν, χτυπάνε παλαμάκια, τα χέρια τους είναι γεμάτα ταττού, ποτέ δε σε κοιτάνε στα μάτια, ειδικά εμάς τους λευκούς. Πίσω τους κάθονται οι πρεσβύτεροι και ακόμα πιο πίσω όρθιοι οι νέοι άντρες και τα παιδιά.
Κιθάρες, ενισχυτές, ηχεία όλα μοιάζουν τόσο παράταιρα εδώ στη μέση της ερήμου. Οι ηλεκτρικές νότες όμως που μας χαρίζουν τόσο ταιριαστές. Η μουσική ξεκινάει από τις χορδές και φτάνει ως τον έναστρο θόλο που αγκαλιάζει ολόκληρη την έρημο. Οι Terakaft, το σχήμα του Ζαπονέ, αυτού του απίθανου Σιντ Βίσιους της ερήμου που σας περιέγραφα στο προηγούμενο τεύχος, δίνουν τη θέση τους στους headliners του φεστιβάλ, τους Tinariwen. Είχα ήδη παρακολουθήσει τα δύο live των Tinariwen στην Ελλάδα αλλά αυτό τώρα είναι κάτι διαφορετικό, σχεδόν μυσταγωγικό. Το καλύτερο συγκρότημα για το 2009, σύμφωνα με το μουσικό βρετανικό περιοδικό Uncut, δεν παίζει αυτή τη φορά προς τέρψιν των δυτικών στο Glastonbury ή στο Roskilde αλλά εντός έδρας μπροστά στο δικό του κοινό. Οι στίχοι στη γλώσσα Τάμασεκ που μπορούν να γίνουν αντιληπτοί από τρία τέσσερα εκατομμύρια ψυχές όλες κι όλες στον κόσμο, εδώ αποκτούν νόημα, ουσία και μια πρωτόγνωρη δύναμη. Εδώ οι Tinariwen δεν τραγουδάνε μόνοι τους μια ακατάληπτη μελωδία. Με το που ανοίγει ο Ιμπραήμ, ο frontman, το στόμα του, τον συνοδεύουν όλοι, μικροί, μεγάλοι, γυναίκες και παιδιά. Τα τουαρέγκ στήθη, γυναικεία και αντρικά φουσκώνουν και εν συνεχεία μαζί με τον αέρα αφήνουν τους στίχους να ξεγλιστρήσουν από τα χείλη τους, να γίνουν ένα και η ποίηση πλημμυρίζει την έρημο.
Αυτή είναι η δύναμη της μουσικής, να ενοποιεί. Έτσι την απολαμβάνεις μαζί με την υπόλοιπη κοινότητα, όλοι μαζί συμμετέχουν σε κάτι μεγαλύτερο από αυτούς, που εκφράζει το σύνολο. Η μουσική δεν είναι φτιαγμένη για μοναχικά mp3. Είναι ένα διονυσιακό μυστήριο στο οποίο όλοι εμείς συμμετέχουμε. Δεν πρόκειται για ροκ συναυλία όπως όταν παίζουν οι Tinariwen στη Δύση, πρόκειται για τελετουργία.
Η σύγχρονη ιστορία των Τουαρέγκ τραγουδισμένη από τους Tinariwen, ο πόθος για ελευθερία, ανεξαρτησία, περιπλάνηση, όλοι ξέρουν τους στίχους. Οι μελωδίες υψώνονται στο νυχτερινό ουρανό σα σπίθες που τις παρασέρνει ο νοτιάς από μια τεράστια φωτιά γύρω από την οποία καθόμαστε όλοι. Στροβιλίζονται και φεγγοβολούν ανεβαίνοντας σχεδόν μέχρι τα άστρα. Σηκώνω το κεφάλι και κοιτώ το γαλαξία. Εδώ στο σκοτάδι της ερήμου μπορείς να διακρίνεις με άλλη λεπτομέρεια.
Ακόμα και κατά τη διάρκεια της συναυλίας, το στέιτζ είναι περικυκλωμένο από πάνοπλους φαντάρους. Σε αυτή τη λαοθάλασσα από τουρμπάνια ο καθένας μπορεί να είναι ο οποιοσδήποτε. Η Αλγερία και η Μαυριτανία είναι μερικά χιλιόμετρα πιο περά, στην έρημο δεν υπάρχουν σύνορα και άλλωστε όλα αυτά είναι εδάφη των Τουαρέγκ χωρίς θεωρητικές ευθείες γραμμές τραβηγμένες σε ένα χάρτη. Όταν τελειώνει η συναυλία μας λένε ότι η αυριανή μέρα του φεστιβάλ αναβάλλεται για λόγους ασφαλείας. Ήδη αυτές οι δύο μέρες στη μέση της Σαχάρας σε μια περιοχή όπου οι απαγωγές από ομάδες ληστών έχουν πάρει διαστάσεις επιδημίας, ήταν μεγάλος πονοκέφαλος για τις αρχές του Μάλι. Είναι πολύ επικίνδυνο να αλλάξουμε χρονιά εκεί. Πρέπει να γυρίσουμε. Χαιρετάω τον Ιμπραήμ και ανανεώνουμε το ραντεβού μας για το επίσημο φεστιβάλ της ερήμου στο Τιμπουκτού μερικές μέρες αργότερα.
31 Δεκεμβρίου 2009
Tα χαράματα το καραβάνι των 4Χ4 παίρνει το δρόμο της επιστροφής. Τελευταία μέρα του χρόνου. Στο πήγαινε το αρχαίο Land Cruiser μας είχε μείνει τρεις φορές και άλλες τόσες είχαμε καταφέρει να το φτιάξουμε. Στο έλα χάλασε μια αλλά δεν ξαναπήρε μπρος ποτέ παρά τις φιλότιμες προσπάθειες πάνω από είκοσι ανθρώπων. Ήταν άλλωστε ένα θαύμα που είχε καταφέρει να φτάσει ως εδώ, τόσα εκατοντάδες χιλιόμετρα μέσα στην έρημο. Έχει πάει ήδη τέσσερις το απόγευμα και έχουμε διανύσει μόλις τη μισή απόσταση μέχρι την πιο κοντινή πόλη, το Γκάο. Ο οδηγός μας μένει πίσω με το χαλασμένο τζιπ περιμένοντας βοήθεια που θα του στείλουμε εμείς όταν φτάσουμε. Οι στρατιώτες τον βοηθάνε να μαζέψει μερικά ξυλαράκια για να ανάψει φωτιά το βράδυ. Εμένα μου ζητάει και του αφήνω δύο τσιγάρα και δύο ντεπόν. «Ρε μαλάκα που τον παρατάμε δαύτον μες την έρημο;», ρωτάω τον Τζιμέα. «Μην ανησυχείς», μου απαντά, «είναι Τουαρέγκ, είναι σα να αφήσουν εσένα ένα βράδυ σε μια παραλία στην Πάρο!»
Εμάς τους τρεις, τον Τζιμέα, τον Γιώργο και εμένα, μας φορτώνουν αναγκαστικά στο πίσω μέρος ενός άλλου 4Χ4 για να συνεχίσουμε. Στριμωγμένοι με τα γόνατα κολλημένα στο στήθος σε στάση εμβρύου θα ταξιδέψουμε ενώ η τελευταία νύχτα του χρόνου πέφτει πάνω από την έρημο. Τα παιδιά ψήνονται στον πυρετό όπως ψηνόμουν εγώ τις προηγούμενες ημέρες. Οι υποψίες για ελονοσία επιστρέφουν. Το μαρτυρικό ταξίδι κρατάει ακόμα έξι ώρες. Τρίβουμε ο ένας τα γόνατα του άλλου για να αντέξουμε το μαρτύριο. Και όταν πλέον τα φώτα του Γκάο φαίνονται στον ορίζοντα, το καραβάνι αναγκάζεται να κόψει ταχύτητα λόγω μηχανικού προβλήματος. Θα διανύσουμε τα τελευταία βασανιστικά χιλιόμετρα σημειωτών. Φτάνουμε στο Γκάο μισή ώρα πριν μπει το 2010. Βάζουμε δυο μπουκιές στο στόμα μας και πέφτουμε λιπόθυμοι. «Καλή χρονιά». Μου φαίνεται ότι δεν ήταν καθόλου τυχαίο που αυτός ο χρόνος μπήκε έτσι…
Το πρώτο πράγμα που κάνουμε για το 2010 είναι να σηκωθούμε πρωί πρωί να πάμε στο νοσοκομείο για μια ακόμα φορά για εξετάσεις ελονοσίας. Τη βγάζουμε καθαρή και η περιπέτεια συνεχίζεται.
Επιτέλους, Pays Dogon
-Σέο?
-Σέο…
Το Μάλι όμως δεν είναι μόνο τα εδάφη των Τουαρέγκ και η έρημος. Είναι και ένα μέρος ξεχωριστό, παραδομένο στη λήθη του χρόνου και την ανιμιστική κουλτούρα περασμένων χιλιετιών, η Χώρα των Ντογκόν. Εδώ ο χρόνος μοιάζει να έχει σταματήσει, δεν υπάρχει δίκτυο ηλεκτρικού ρεύματος, τα μεταφορικά μέσα είναι ακόμα υποζύγια και όλες οι θρησκευτικές τελετές καθορίζονται από την περίοδο της τροχιάς του λαμπρότερου άστρου στον ουρανό, του Σείριου αφού οι Ντογκόν αρνήθηκαν αιώνες πριν να γίνουν μουσουλμάνοι.
Σύμφωνα με τις έρευνες του Γάλλου ανθρωπολόγου Μαρσέλ Γκριόλ από το 1931 ως το 1956, οι Ντογκόν κατείχαν αξιοσημείωτες αστρονομικές γνώσεις αναντίστοιχες με την πρωτόγονη τεχνολογία τους. Γνώριζαν για τα φεγγάρια του Δία, τους δακτύλιους του Κρόνου και το πιο εντυπωσιακό, ισχυρίζονταν ότι ο Σείριος δεν είναι ένα άστρο όπως φαίνεται δια γυμνού οφθαλμού αλλά τρία! Η ύπαρξη του Σείριου Β είχε προβλεφθεί με μαθηματικούς υπολογισμούς δυτικών αστρονόμων το 1844 και μόλις τον 20ο αιώνα κατάφερε να γίνει ορατός από ισχυρότατα τηλεσκόπια. Όσο για τον Σείριο C που οι Ντογκόν ισχυρίζονταν ότι υπάρχει, ακόμα και το τηλεσκόπιο Hubble «κάτι» βλέπει αλλά δεν είμαστε ακόμα σίγουροι ότι πρόκειται για άστρο! Τα σενάρια επιστημονικής φαντασίας λοιπόν οργιάζουν. Τι πραγματικά συνέβαινε με τους Ντογκόν; Ποιος τους είχε «σφυρίξει» όλα αυτά για το Σείριο και πότε;
Φτάνουμε στη Χώρα των Ντογκόν ένα βράδυ με πανσέληνο πράγμα που κάνει το τοπίο ακόμα πιο απόκοσμο από ότι ήδη είναι. Η Χώρα των Ντογκόν αποτελείται από μερικές δεκάδες χωριά τα οποία απλώνονται σε όλο το μήκος του γκρεμού Μπαντιαγκαρά, σε μια έκταση δηλαδή 150 χιλιομέτρων. Άλλα βρίσκονται πάνω στο οροπέδιο, στην κορυφή του ύψους 500 μέτρων γκρεμού, και άλλα κάτω. Εμείς ξεκινάμε από το πρώτο χωριό της δυτικής άκρης του γκρεμού, το Κανί Κομπολέ. Τεράστια δέντρα μπαομπάμπ ρίχνουν τη σεληνική σκιά τους στις όχθες μιας λίμνης σε ένα τοπίο που είναι ότι πιο κοντά έχω δει στο “twilight zone.” Μας καλωσορίζουν εγκάρδια. Καθόμαστε στην εσωτερική αυλή του σπιτιού, η ταράτσα του οποίου θα μας φιλοξενούσε και μιλάμε με τους ντόπιους. Όλα τα σπίτια εδώ είναι φτιαγμένα από λάσπη και απαιτείται συνεχής συντήρηση για να μην πέσουν. Στήνουμε τις κουνουπιέρες και τους υπνοσάκους στην ταράτσα και παραδινόμαστε στην αγκαλιά του Μορφέα, το ταξίδι ως εδώ ήταν εξοντωτικό.
Ξυπνάω με το πρώτο φως λίγο μετά τις 6. Αν χθες το σκηνικό ήταν απόκοσμο, σήμερα το πρωί είναι μαγικό. Χαζεύω πάνω από την ταράτσα τις λωρίδες ομίχλης που έχουν απλωθεί παντού στην πεδιάδα ενώ ο γκρεμός χάσκει από πάνω μου. Όλοι ακόμα κοιμούνται. Οι Ντογκόν κατοίκησαν τον γκρεμό Μπαντιαγκαρά τον 14ο αιώνα και σύμφωνα με την προφορική τους παράδοση βρήκαν εδώ Πυγμαίους ή «μικρά κόκκινα ανθρωπάκια» όπως τους αποκαλούν. Σύμφωνα με τους Ντογκόν ανάμεσα στις πολλές ιδιαίτερες ικανότητες που κατείχαν οι Πυγμαίοι ήταν και ότι πετούσαν. Οι ντόπιοι ξυπνάνε σιγά σιγά, ετοιμάζουμε τσάι. Μου δείχνουν τα μικροσκοπικά σπίτια των Πυγμαίων που κρέμονται στα βράχια του γκρεμού και ξεκινάμε την πορεία μας για να πάμε και στα άλλα χωριά.
Μετά από πορεία τριών ωρών φτάνουμε στο επόμενο χωριό από λάσπη, το Τέλι. Κανείς δεν ξέρει τον ακριβή πληθυσμό των Ντογκόν. Υπολογίζονται από 400 ως 800 χιλιάδες. Ακολουθούμε το μονοπάτι που ανεβαίνει τον γκρεμό για να δούμε το χωριό που εγκαταλείφθηκε πρόσφατα, δυο τρεις δεκαετίες πριν. Μας δείχνουν το παλιό σπίτι του πνευματικού ηγέτη που ονομάζεται Χόγκον το οποίο είναι γεμάτο από σχέδια ιερών ζώων και ιερογλυφικών. Κάθε περιοχή εδώ έχει τον δικό της Χόγκον. Από έναν τέτοιο -τυφλό μάλιστα -Χόγκον άντλησε τις πληροφορίες του ο γάλλος ανθρωπολόγος μισό αιώνα πριν. Μέχρι να έρθει ο Γκριόλ σε αυτά τα μέρη, ελάχιστοι δυτικοί γνώριζαν ακόμα και την ύπαρξη των Ντογκόν. Μια από τις πιο ενδιαφέρουσες κατασκευές στα χωριά είναι η τογκούνα. Πρόκειται για ένα πρόχειρο χαμηλοτάβανο κτίσμα, στο οποίο δεν μπορείς να είσαι όρθιος παρά μόνο καθιστός. Μέσα στην τογκούνα λαμβάνουν μέρος όλες οι σημαντικές συζητήσεις που αφορούν την κοινότητα. Είναι επίτηδες έτσι φτιαγμένη για να μην μπορεί κανείς να σηκωθεί όρθιος για να ξεκινήσει καβγά. Αναγκαστικά κάθονται, κυριολεκτικά και μεταφορικά, εκεί μέσα μέχρι να τα βρουν, το υπαγορεύει η αρχιτεκτονική του κτίσματος!
Φορτώνουμε εαυτούς και σακίδια σε μια βοϊδάμαξα και ξεκινάμε για το επόμενο χωριό, το Έντε. Εδώ υπάρχει ένα αυτοσχέδιο λαογραφικό μουσείο και το θεωρούμε ιδανικό μέρος για να εξαντλήσουμε την περιέργειά μας σχετικά με το μυστήριο του Σείριου. Ζητάμε τον πρεσβύτερο του χωριού και όταν του αποκαλύπτουμε τι τον θέλουμε αυτός συγκαλεί παρουσία μας ένα ιδιότυπο συμβούλιο γερόντων ένεκα της σοβαρότητας του θέματος! Ευτυχώς όχι μέσα στην τογκούνα! Υπάρχει ένα έθιμο σύμφωνα με το οποίο δίνεις καρπούς στους γεροντότερους και εκείνοι τους τρώνε, παίρνουν ενέργεια και έτσι τους αποσπάς πληροφορίες. Έτσι γίνεται και τώρα. Μοιράζω τους καρπούς και η συζήτηση παίρνει φωτιά. Για μια ώρα οι τύποι δείχνουν να μην μπορούν να συμφωνήσουν σε τίποτα. Το μόνο σίγουρο είναι ότι κάθε 60 χρόνια όπου αντιστοιχούν στην περίοδο τροχιάς του Σείριου, οι Ντογκόν εκτελούν την Σίγκουι, την πιο ιερή τους τελετή με μάσκες. Η τελευταία Σίγκουι έγινε το 1967 οπότε η επόμενη είναι προγραμματισμένη για το 2027. Σχεδιαγράμματα πλανητών στην άμμο δίνουν και παίρνουν και θα είμασταν ακόμα εκεί αν δεν σταματούσαμε να τους δίνουμε αυτούς τους περίεργους καρπούς.
Γυρνώντας στην Ελλάδα επιβεβαίωσα το όλο κλίμα αβεβαιότητας που εισέπραξα αφού οι περισσότεροι μεταγενέστεροι ερευνητές αμφισβητούν την εγκυρότητα της δουλειάς του Γκριόλ πάνω στις αστρονομικές γνώσεις των Ντογκόν. Ισχυρίζονται ότι αν κάποιος τους σφύριξε κάτι για τον Σείριο, αυτός ήταν μάλλον ο ίδιος ο Γκριόλ και πάντως όχι τίποτα περίεργα άγνωστα όντα. Τέλος πάντων…
Το καλό είναι ότι το απόγευμα μπορούμε να παρακολουθήσουμε την αναπαράσταση μιας τέτοιας τελετής. Όλο το χωριό είναι μαζεμένο εκεί αφού η κανονική τελετή είναι απαγορευμένη για τις γυναίκες και τα παιδιά. Όλοι οι συμμετέχοντες είναι άντρες ντυμένοι με μάσκες, τίποτα από αυτά που διαδραματίζονται σε αυτή την τρίωρη τελετουργική παράσταση δεν είναι τυχαίο, τα πάντα είναι συμβολικά!
Την επόμενη ημέρα ξεκινάμε για το Μπεγκνιματό, ένα χωριό στο οροπέδιο πάνω από τον γκρεμό. Στο δρόμο διασταυρωνόμαστε με διάφορους ντόπιους οι οποίοι πάντα χαιρετάνε εμάς και τους συνοδούς μας με έναν μακρύ κατάλογο τυπικών ερωτήσεων και απαντήσεων επαναλαμβάνοντας τη φράση σέο που σημαίνει καλά:-‘Πώς τα πας; Είσαι καλά; Τι κάνει η οικογένεια; Είναι όλοι καλά; Και ο παππούς; Και η γιαγιά; Και η θεία; Και ο θείος; Και ούτω καθ εξής. Αυτό το θορυβώδες και χαρούμενο τελετουργικό του χαιρετισμού επαναλαμβάνεται με όποιον άγνωστο και αν πετύχεις στο δρόμο. Και θεωρείται τρομερή αγένεια αν απαντήσεις ότι κάποιος από τους δικούς σου δεν είναι καλά! Όταν ρώτησα τον νεαρό Ντογκόν που μας συνόδευε γιατί γίνεται αυτό, μου απάντησε.
-Κοίτα, η κατάσταση είναι τόσο δύσκολη εδώ κάτω που όλοι αντλούμε θάρρος ο ένας από τον άλλο λέγοντας ότι όλοι είναι καλά.
Ατενίζοντας την απεραντοσύνη της σαβάνας από την κορυφή του γκρεμού στο Μπεγνιματό το ηλιοβασίλεμα, σκέφτομαι τα λόγια του. Πόσο χρήσιμα θα μας είναι πλέον εδώ στην Ελλάδα από εδώ και πέρα. Γιατί είναι άκρως αποκαλυπτικό όταν βλέπεις τα πράγματα μέσα από τα μάτια των άλλων…
