Simon Critchley
Μπορεί η απογοήτευση να εμπνεύσει όραμα, η απαισιοδοξία ελπίδα, ο φόβος θάρρος, ο θάνατος μεγαλύτερο πείσμα για ζωή; Ζόρικα ερωτήματα τόσο για τον καθένα μας προσωπικά όσο και για την αθώα, αφελή, καλομαθημένη μας γενιά, τη «γενιά που δεν γνώρισε πόλεμο», αλλά που βρέθηκε ξαρμάτωτη στη δίνη ενός από τους αγριότερους κοινωνικούς πολέμους των τελευταίων δεκαετιών. Η πολιτική μοιάζει χρεοκοπημένη, η θρησκεία επίσης, η τέχνη κομπιάζει... Κι αν επιστρατεύαμε τη φιλοσοφία;
«Θα το φιλοσοφήσουμε πολύ ακόμα; Εδώ καιγόμαστε» προλαβαίνω την ένσταση. Κι όμως, «η φιλοσοφία μάς συμφιλιώνει με την ιδέα της απώλειας» σύμφωνα με τον μίστερ Κρίστλεϊ, που εν μέσω κρίσης συστήνει να ξαναδιαβάσουμε Μαρξ! Ακόμα περισσότερο, η φιλοσοφία, «παράγοντας» με τη σειρά της κρίσεις, μας θωρακίζει, λέει, διανοητικά και μας παρακινεί να δράσουμε για το ξεπέρασμά τους: «Ίσως ακούγεται παράδοξο, αλλά η ελευθερία μας, η ευτυχία μας η ίδια ξεκινά από την αποδοχή τής θνητότητάς μας... Εξάλλου, η αθανασία θα ήταν πιστεύω βαρετή, ανούσια, εφιαλτική – κάτι σαν τον Παράδεισο!»
Το χιούμορ το ’χει στο DNA του, ας όψεται η εγγλέζικη καταγωγή. Καθηγητής Φιλοσοφίας στο νεοϋορκέζικο New School for Social Research, αρθρογράφος (London Review of Books, Independent), συνιδρυτής της Διεθνούς Κοινωνίας των Νεκροναυτών (necronauts.org) και συγγραφέας αρκετών πονημάτων, με πιο πρόσφατο το επιτυχημένο εμπορικά «Βιβλίο των Νεκρών Φιλοσόφων»(Πατάκης), ο συνομιλητής μου έρχεται τακτικά στην Αθήνα. Λατρεύει την αρχαία κληρονομιά της –αναζητά πάντοτε δωμάτιο με θέα στην Ακρόπολη, θέα που επέμενε να έχουμε και στη συνάντησή μας–, τον εξιτάρει όμως κι η αλλοπρόσαλλη νεοελληνική πραγματικότητα. Πολιτικά ανήσυχος, ενδιαφέρεται ιδιαίτερα για τα εδώ τεκταινόμενα: «Τι θα κάνετε με τη διαφθορά; Τι γίνεται με τα μέτρα, θα περάσουν; Είναι ακόμα δυνατό το κίνημα διαμαρτυρίας; Οι Έλληνες έχετε παράδοση στην αντίσταση, σας συζητούν παντού μετά τον Δεκέμβριο του 2008...» …ρωτά με υπερβάλλοντα ενθουσιασμό για την Αριστερά, για τους αντιεξουσιαστές… Του προτείνω ένα τουρ στα Εξάρχεια. Χαλαρός, επικοινωνιακός, συζητά με την ίδια ζέση για πολιτική, φιλοσοφία, κουλτούρα, έρωτα, ταξίδια, ποδόσφαιρο, αλκοόλ – είναι φαν της μπίρας, του μαρτίνι και της Λίβερπουλ. Σνομπάρει τις new ageαμπελοφιλοσοφίες και θεωρεί τη μελέτη του θανάτου προϋπόθεση ευτυχίας και ελευθερίας. Αλλά νικιέται ο θάνατος, κύριε καθηγητά; «Ναι, με την αγάπη! Δεν κάνω πλάκα…» Βιβλίο, πάντως, θα το κάνει! Και τι συνιστά τελικά ελευθερία; «Το να γνωρίζεις τον εαυτό και τα όριά σου και να μπορείς να πορεύεσαι αυτόνομα, ανεξάρτητα, τόσο ως άτομο όσο και ως ευρύτερη κοινωνική ή εθνική οντότητα».
Αληθεύει ότι η φιλοσοφία αρχίζει εκεί που τελειώνει η απογοήτευση;
Η φιλοσοφία ξεκινά από την αποδοχή των ορίων μας, βιολογικών και πνευματικών. Η απογοήτευση που την τρέφει, τώρα, είναι δύο λογιών, θρησκευτική και πολιτική. Η πρώτη βασίζεται σε ό,τι ο Νίτσε περιέγραψε ως «θάνατο του θεού». Το υπαρξιακό κενό που προέκυψε προσπαθούμε να το καλύψουμε μέσω της τέχνης και της αισθητικής. Η δεύτερη, στο γεγονός ότι ζούμε σε έναν άδικο, βίαιο κόσμο που καμιά ιδεολογία ώς τώρα δεν κατόρθωσε να αλλάξει πραγματικά.
Ποιον φιλόσοφο θα συστήνατε κατ’ αρχήν, εν όψει κρίσης;
Τον Καρλ Μαρξ, φυσικά! Το «Κεφάλαιο» παραμένει ανεκτίμητο εργαλείο, τόσο για την κατανόηση της λειτουργίας του χρηματοοικονομικού συστήματος και της φύσης του καπιταλισμού όσο και για την προοπτική υπέρβασής του. Η Ελλάδα έχει βρεθεί στη δίνη μιας γενικότερης καπιταλιστικής κρίσης, απόρροια ενός συγκεκριμένου, σχεδόν ανεξέλεγκτου χρηματοπιστωτικού μοντέλου που επικράτησε μετά τη λήξη του Ψυχρού Πολέμου. Στην περίπτωσή σας, βέβαια, φαίνεται πως συνέβαλε και η εκτεταμένη διαφθορά. Γεγονός είναι πως μέχρι πρότινος η χώρα σας, αλλά και η Δύση ολόκληρη ζούσαν μια ψευδαίσθηση μακαριότητας. Αλλά η κρίση, ξέρετε, μπορεί να γίνει επίσης αφορμή να αναθεωρηθούν σχέσεις, αξίες, προτεραιότητες, βεβαιότητες. Σε προσωπικό αλλά και σε πολιτικό επίπεδο. Διότι, φυσικά, η πολιτική δράση είναι απαραίτητη – η φιλοσοφία από μόνη της δεν αρκεί να λύσει ως διά μαγείας τα προβλήματά μας κι έπειτα να μας κοιμίσει τρυφερά! Καθήκον, εξάλλου, του φιλοσόφου είναι να «παράγει» κρίσεις, διότι μέσω αυτών προχωρά μπροστά μια κοινωνία – κάτι που, βεβαίως, έκανε κι ο Κάρολος. Σ’ έναν ουτοπικό κόσμο δεν υπάρχουν ούτε κρίσεις ούτε χρεία φιλοσοφίας, αμφιβάλλω όμως αν τέτοιοι κόσμοι υπήρξαν ποτέ.
Ώστε Μαρξ, λοιπόν... Αλλά τα καθεστώτα που ενέπνευσε ο μαρξισμός κατέληξαν σε ιστορική τραγωδία.
Ο Μαρξ πίστευε στη δρώσα φιλοσοφία. Έβλεπε την κρίση σαν ευκαιρία. Έζησε ανάμεσα σε δύο επαναστάσεις, του 1848 και του 1871, που ταρακούνησαν το τότε ευρωπαϊκό κατεστημένο. Δεν μπορεί πια κανείς να ικανοποιείται (έγραφε) απλώς με την ερμηνεία του κόσμου. Πρέπει να ενδιαφέρεται για την αλλαγή του, που σημαίνει και αλλαγή της συνείδησης του ανθρώπου γι’ αυτόν. Τούτο με τη σειρά του απαιτούσε δράση και κριτική – τόσο της εμπειρίας όσο και των ιδεών. Δεν απέτυχε ο μαρξισμός, αλλά ένας ασφυκτικός, κρατικοδίαιτος σοσιαλισμός. Αν δώσεις σε κάποιον σπίρτα να ανάψει το τζάκι του κι αυτός πυρπολήσει όλο το σπίτι, προφανώς δεν θα φταις εσύ!
Πόσο, όμως, συγκινεί η φιλοσοφία ως μελέτη θανάτου σ’ έναν κόσμο εθισμένο στη λατρεία της αιώνιας νεότητας, στην προσδοκία της αθανασίας και στον «πατέρα πάντων» καταναλωτισμό;
Σε χώρες όπως οι ΗΠΑ, όπου ό,τι νέο και μοντέρνο αποθεώνεται, απαντάται ταυτόχρονα ένας ακαταμάχητος φόβος για την αρρώστια, τα γηρατειά, το θάνατο. Ο θάνατος θεωρείται κάτι αισχρό, η παραμικρή αναφορά σ’ αυτόν αναστατώνει. Ακριβώς το αντίθετο από ό,τι συνέβαινε, π.χ., στη βικτοριανή εποχή, όταν οι άνθρωποι μιλούσαν ακατάπαυστα περί θανάτου, ενώ υπήρχε μεγάλη ποικιλία νεκρώσιμων τελετών. Έχει, μάλιστα, πολύ ενδιαφέρον ότι το «απαγορευμένο» θέμα συζήτησης ήταν τότε το σεξ, αυτό δηλαδή για το οποίο τόσος λόγος γίνεται καθημερινά στους δικούς μας καιρούς, οπότε θεωρείται προϋπόθεση απελευθέρωσης.
Τι θα απαντούσατε σε όσους βρίσκουν το βιβλίο σας κάπως «ποπ»;
Προσπάθησα να ακολουθήσω την αρχαία ελληνική παράδοση της φιλοσοφίας ως τρόπου ζωής, όχι ως στείρας ακαδημαϊκής ενασχόλησης. Έγραψα ένα βιβλίο για το ευρύ κοινό, απλό και διασκεδαστικό μεν, αλλά αρκετά σοβαρό αν το καλοψάξεις. Όποιος αναζητά κάτι παραπέρα, έχει τουλάχιστον έναν μπούσουλα! Μη νομίζετε, πάντως, πως ήταν τόσο ευχάριστη εμπειρία. Επιστράτευσα πολύ πόνο και κόπο σε μια δύσκολη περίοδο της ζωής μου.
Χρησιμοποιείτε συχνά το χιούμορ... Πιστεύετε στην εκπαιδευτική του αξία;
Αναμφίβολα. Το χιούμορ είναι τρόπος κατανόησης των πραγμάτων, αλλά και οδηγός επιβίωσης στα δύσκολα. Στην καρδιά της κωμωδίας υπάρχει πάντα κάτι μαύρο, σκοτεινό. Πολλοί κωμικοί ηθοποιοί υποφέρουν από μελαγχολία. Η κωμωδία είναι το δυσκολότερο θεατρικό είδος – ένας κωμικός θεωρείται πετυχημένος μόνο μέχρι το επόμενο αστείο.
Λέτε ότι η κατανόηση του θανάτου ξετυλίγει ένα μονοπάτι για την ελευθερία. Αλλά πόσο ελεύθεροι είμαστε πραγματικά, εφόσον ο θάνατος είναι το κοινό μας όριο;
Απεριόριστη ελευθερία θα είχαμε αν το σύμπαν μας το καθόριζε η τυχαιότητα. Όμως το δικό μας σύμπαν, οι δικές μας ζωές ορίζονται από την αναγκαιότητα. Ο Οιδίποδας του Σοφοκλή, π.χ., δεν ξεφεύγει την προκαθορισμένη μοίρα του, όμως στην πορεία καταφέρνει τουλάχιστον να ανακαλύψει το ποιος είναι. Ελευθερία είναι να γνωρίζεις τον εαυτό και τα όριά σου και να μπορείς να πορεύεσαι αυτόνομα, ανεξάρτητα. Μόνο έτσι μπορείς να ευτυχήσεις. Φυσικά, αυτή η ελευθερία ενέχει κάτι το τραγικό. Καμία σχέση με την ελευθερία της αγοράς που επαγγέλλονται οι νεοφιλελεύθεροι!
Θα ήταν, άραγε, διαφορετικό το βιβλίο σας αν δεν γραφόταν σ’ έναν λόφο με θέα το Λος Άντζελες, όπως σημειώνετε, αλλά σ’ έναν αντίστοιχο λόφο στην Καλκούτα, στο Πεκίνο, στο Μέξικο Σίτι;
Οπωσδήποτε! Προσπάθησα, μάλιστα – έγραψα για την κινέζικη σκέψη όντας στην Κίνα. Προτίμησα το Λος Άντζελες γιατί είναι η πρωτεύουσα του θανάτου – είναι η πόλη που τον αρνείται περισσότερο κι ας τη στοιχειώνει παντού. Ήταν, λοιπόν, μια «αντιστασιακή» πράξη αυτή η επιλογή – στην Καλκούτα, π.χ., δεν θα είχε νόημα, οι Ινδοί είναι πολύ πιο συμφιλιωμένοι με το μοιραίο. Στο Μεξικό, πάλι, τον γιορτάζουν το θάνατο – δεν τον κλαίνε.
Φιλοσοφείτε στην καθημερινότητά σας με τη γυναίκα ή/και τα παιδιά σας;
Με τη σύζυγο; Καθημερινά! Είναι ψυχαναλύτρια και μοιραζόμαστε κοινά ενδιαφέροντα. Συχνά κιόλας διαβάζουμε ή γράφουμε μαζί. Και, ναι, το προσπαθώ και με τους γιους μου. Η φιλοσοφία, όπως και η ψυχανάλυση, προσφέρει μια τεράστια γκάμα ερμηνευτικών δυνατοτήτων, ακόμα και για απλά καθημερινά ζητήματα. Η ύπαρξη τόσων διαφορετικών, συχνά αντικρουόμενων συστημάτων σκέψης σε μαθαίνει επίσης να είσαι πιο διαλλακτικός.
Γιατί σπανίζουν οι γυναίκες φιλόσοφοι; Λόγοι χρόνιας ανισότητας ή μήπως πρόκειται για μία κατά βάση «αντρική δουλειά»;
Το γυναικείο «έλλειμμα» οφείλεται ακριβώς στην καταπίεση αιώνων. Δεν μπαίνει θέμα φύλου – τα ερωτήματα μόνο που θέτουν οι γυναίκες ίσως διαφέρουν. Υπήρξαν, πάντως, αρκετές φιλόσοφοι γένους θηλυκού, από την Υπατία ώς την Μποβουάρ. Κάποιες δεν μας άφησαν έργα, αλλά διασώζονται άλλες μαρτυρίες, όπως επιστολές κ.λπ. – παράδειγμα, η αλληλογραφία της πριγκίπισσας Ελισάβετ της Βοημίας με τον Καρτέσιο περί νόησης, σώματος και ερωτικού πάθους.
Τι εκτιμάτε περισσότερο στη ζωή;
Χμμμ... κατ’ αρχήν την ποδοσφαιρική ομάδα της Λίβερπουλ! Η οικογένειά μου, ξέρετε, έχει ρίζες στο Λίβερπουλ, όπου η ομάδα αυτή είναι κάτι σαν θρησκεία. Επίσης, τη μουσική, τους μεγάλους κλασικούς. Εκτιμώ, τέλος, απεριόριστα ένα καλοσερβιρισμένο Μαρτίνι!
Πιστεύετε ότι είστε έτοιμος να... αποδημήσετε ύστερα από αυτό το βιβλίο;
Δυστυχώς, δεν επιλέγουμε το τέλος μας – εκτός και μιλάμε για αυτοκτονία, που όμως δεν με συγκινεί καθόλου ως ιδέα! Όχι, δεν ξεπέρασα το φόβο μου για το θάνατο, σίγουρα όμως έμαθα πολλά. Τελευταία μ’ έχει συνεπάρει η έννοια της αγάπης – σ’ αυτήν επικεντρώνομαι στο επόμενο βιβλίο μου. Είναι κι ένα ικανό αντίδοτο θανάτου...
Μπορεί, λοιπόν, η αγάπη να νικήσει το θάνατο, όπως πρεσβεύουν οι ρομαντικοί;
Εννοείται πως η αγάπη είναι δυνατότερη! Ο φιλοσοφικός θάνατος σίγουρα ενδιαφέρει, είναι όμως αυτοαναφορικός, εγωιστικός. Η εμπειρία της αγάπης (μητρική, πατρική, έρωτας μεταξύ δύο συντρόφων), ό,τι δίνει μια διάσταση αθανασίας στα υποκείμενά της, τα λυτρώνει από την αγωνία της ατομικής τους ύπαρξης. Αποτέλεσμα αγάπης – και η μόνη εφικτή αθανασία για το είδος μας– είναι (συνήθως) και τα παιδιά, που είναι προβολές όχι των γονέων τους, αλλά του συλλογικού μας παρελθόντος και μέλλοντος... Αλλά μήπως ν’ αφήναμε, επιτέλους, τις φιλοσοφίες και να χτυπούσαμε καμιά μπίρα;
«Θα το φιλοσοφήσουμε πολύ ακόμα; Εδώ καιγόμαστε» προλαβαίνω την ένσταση. Κι όμως, «η φιλοσοφία μάς συμφιλιώνει με την ιδέα της απώλειας» σύμφωνα με τον μίστερ Κρίστλεϊ, που εν μέσω κρίσης συστήνει να ξαναδιαβάσουμε Μαρξ! Ακόμα περισσότερο, η φιλοσοφία, «παράγοντας» με τη σειρά της κρίσεις, μας θωρακίζει, λέει, διανοητικά και μας παρακινεί να δράσουμε για το ξεπέρασμά τους: «Ίσως ακούγεται παράδοξο, αλλά η ελευθερία μας, η ευτυχία μας η ίδια ξεκινά από την αποδοχή τής θνητότητάς μας... Εξάλλου, η αθανασία θα ήταν πιστεύω βαρετή, ανούσια, εφιαλτική – κάτι σαν τον Παράδεισο!»
Το χιούμορ το ’χει στο DNA του, ας όψεται η εγγλέζικη καταγωγή. Καθηγητής Φιλοσοφίας στο νεοϋορκέζικο New School for Social Research, αρθρογράφος (London Review of Books, Independent), συνιδρυτής της Διεθνούς Κοινωνίας των Νεκροναυτών (necronauts.org) και συγγραφέας αρκετών πονημάτων, με πιο πρόσφατο το επιτυχημένο εμπορικά «Βιβλίο των Νεκρών Φιλοσόφων»(Πατάκης), ο συνομιλητής μου έρχεται τακτικά στην Αθήνα. Λατρεύει την αρχαία κληρονομιά της –αναζητά πάντοτε δωμάτιο με θέα στην Ακρόπολη, θέα που επέμενε να έχουμε και στη συνάντησή μας–, τον εξιτάρει όμως κι η αλλοπρόσαλλη νεοελληνική πραγματικότητα. Πολιτικά ανήσυχος, ενδιαφέρεται ιδιαίτερα για τα εδώ τεκταινόμενα: «Τι θα κάνετε με τη διαφθορά; Τι γίνεται με τα μέτρα, θα περάσουν; Είναι ακόμα δυνατό το κίνημα διαμαρτυρίας; Οι Έλληνες έχετε παράδοση στην αντίσταση, σας συζητούν παντού μετά τον Δεκέμβριο του 2008...» …ρωτά με υπερβάλλοντα ενθουσιασμό για την Αριστερά, για τους αντιεξουσιαστές… Του προτείνω ένα τουρ στα Εξάρχεια. Χαλαρός, επικοινωνιακός, συζητά με την ίδια ζέση για πολιτική, φιλοσοφία, κουλτούρα, έρωτα, ταξίδια, ποδόσφαιρο, αλκοόλ – είναι φαν της μπίρας, του μαρτίνι και της Λίβερπουλ. Σνομπάρει τις new ageαμπελοφιλοσοφίες και θεωρεί τη μελέτη του θανάτου προϋπόθεση ευτυχίας και ελευθερίας. Αλλά νικιέται ο θάνατος, κύριε καθηγητά; «Ναι, με την αγάπη! Δεν κάνω πλάκα…» Βιβλίο, πάντως, θα το κάνει! Και τι συνιστά τελικά ελευθερία; «Το να γνωρίζεις τον εαυτό και τα όριά σου και να μπορείς να πορεύεσαι αυτόνομα, ανεξάρτητα, τόσο ως άτομο όσο και ως ευρύτερη κοινωνική ή εθνική οντότητα».
Αληθεύει ότι η φιλοσοφία αρχίζει εκεί που τελειώνει η απογοήτευση;
Η φιλοσοφία ξεκινά από την αποδοχή των ορίων μας, βιολογικών και πνευματικών. Η απογοήτευση που την τρέφει, τώρα, είναι δύο λογιών, θρησκευτική και πολιτική. Η πρώτη βασίζεται σε ό,τι ο Νίτσε περιέγραψε ως «θάνατο του θεού». Το υπαρξιακό κενό που προέκυψε προσπαθούμε να το καλύψουμε μέσω της τέχνης και της αισθητικής. Η δεύτερη, στο γεγονός ότι ζούμε σε έναν άδικο, βίαιο κόσμο που καμιά ιδεολογία ώς τώρα δεν κατόρθωσε να αλλάξει πραγματικά.
Ποιον φιλόσοφο θα συστήνατε κατ’ αρχήν, εν όψει κρίσης;
Τον Καρλ Μαρξ, φυσικά! Το «Κεφάλαιο» παραμένει ανεκτίμητο εργαλείο, τόσο για την κατανόηση της λειτουργίας του χρηματοοικονομικού συστήματος και της φύσης του καπιταλισμού όσο και για την προοπτική υπέρβασής του. Η Ελλάδα έχει βρεθεί στη δίνη μιας γενικότερης καπιταλιστικής κρίσης, απόρροια ενός συγκεκριμένου, σχεδόν ανεξέλεγκτου χρηματοπιστωτικού μοντέλου που επικράτησε μετά τη λήξη του Ψυχρού Πολέμου. Στην περίπτωσή σας, βέβαια, φαίνεται πως συνέβαλε και η εκτεταμένη διαφθορά. Γεγονός είναι πως μέχρι πρότινος η χώρα σας, αλλά και η Δύση ολόκληρη ζούσαν μια ψευδαίσθηση μακαριότητας. Αλλά η κρίση, ξέρετε, μπορεί να γίνει επίσης αφορμή να αναθεωρηθούν σχέσεις, αξίες, προτεραιότητες, βεβαιότητες. Σε προσωπικό αλλά και σε πολιτικό επίπεδο. Διότι, φυσικά, η πολιτική δράση είναι απαραίτητη – η φιλοσοφία από μόνη της δεν αρκεί να λύσει ως διά μαγείας τα προβλήματά μας κι έπειτα να μας κοιμίσει τρυφερά! Καθήκον, εξάλλου, του φιλοσόφου είναι να «παράγει» κρίσεις, διότι μέσω αυτών προχωρά μπροστά μια κοινωνία – κάτι που, βεβαίως, έκανε κι ο Κάρολος. Σ’ έναν ουτοπικό κόσμο δεν υπάρχουν ούτε κρίσεις ούτε χρεία φιλοσοφίας, αμφιβάλλω όμως αν τέτοιοι κόσμοι υπήρξαν ποτέ.
Ώστε Μαρξ, λοιπόν... Αλλά τα καθεστώτα που ενέπνευσε ο μαρξισμός κατέληξαν σε ιστορική τραγωδία.
Ο Μαρξ πίστευε στη δρώσα φιλοσοφία. Έβλεπε την κρίση σαν ευκαιρία. Έζησε ανάμεσα σε δύο επαναστάσεις, του 1848 και του 1871, που ταρακούνησαν το τότε ευρωπαϊκό κατεστημένο. Δεν μπορεί πια κανείς να ικανοποιείται (έγραφε) απλώς με την ερμηνεία του κόσμου. Πρέπει να ενδιαφέρεται για την αλλαγή του, που σημαίνει και αλλαγή της συνείδησης του ανθρώπου γι’ αυτόν. Τούτο με τη σειρά του απαιτούσε δράση και κριτική – τόσο της εμπειρίας όσο και των ιδεών. Δεν απέτυχε ο μαρξισμός, αλλά ένας ασφυκτικός, κρατικοδίαιτος σοσιαλισμός. Αν δώσεις σε κάποιον σπίρτα να ανάψει το τζάκι του κι αυτός πυρπολήσει όλο το σπίτι, προφανώς δεν θα φταις εσύ!
Πόσο, όμως, συγκινεί η φιλοσοφία ως μελέτη θανάτου σ’ έναν κόσμο εθισμένο στη λατρεία της αιώνιας νεότητας, στην προσδοκία της αθανασίας και στον «πατέρα πάντων» καταναλωτισμό;
Σε χώρες όπως οι ΗΠΑ, όπου ό,τι νέο και μοντέρνο αποθεώνεται, απαντάται ταυτόχρονα ένας ακαταμάχητος φόβος για την αρρώστια, τα γηρατειά, το θάνατο. Ο θάνατος θεωρείται κάτι αισχρό, η παραμικρή αναφορά σ’ αυτόν αναστατώνει. Ακριβώς το αντίθετο από ό,τι συνέβαινε, π.χ., στη βικτοριανή εποχή, όταν οι άνθρωποι μιλούσαν ακατάπαυστα περί θανάτου, ενώ υπήρχε μεγάλη ποικιλία νεκρώσιμων τελετών. Έχει, μάλιστα, πολύ ενδιαφέρον ότι το «απαγορευμένο» θέμα συζήτησης ήταν τότε το σεξ, αυτό δηλαδή για το οποίο τόσος λόγος γίνεται καθημερινά στους δικούς μας καιρούς, οπότε θεωρείται προϋπόθεση απελευθέρωσης.
Τι θα απαντούσατε σε όσους βρίσκουν το βιβλίο σας κάπως «ποπ»;
Προσπάθησα να ακολουθήσω την αρχαία ελληνική παράδοση της φιλοσοφίας ως τρόπου ζωής, όχι ως στείρας ακαδημαϊκής ενασχόλησης. Έγραψα ένα βιβλίο για το ευρύ κοινό, απλό και διασκεδαστικό μεν, αλλά αρκετά σοβαρό αν το καλοψάξεις. Όποιος αναζητά κάτι παραπέρα, έχει τουλάχιστον έναν μπούσουλα! Μη νομίζετε, πάντως, πως ήταν τόσο ευχάριστη εμπειρία. Επιστράτευσα πολύ πόνο και κόπο σε μια δύσκολη περίοδο της ζωής μου.
Χρησιμοποιείτε συχνά το χιούμορ... Πιστεύετε στην εκπαιδευτική του αξία;
Αναμφίβολα. Το χιούμορ είναι τρόπος κατανόησης των πραγμάτων, αλλά και οδηγός επιβίωσης στα δύσκολα. Στην καρδιά της κωμωδίας υπάρχει πάντα κάτι μαύρο, σκοτεινό. Πολλοί κωμικοί ηθοποιοί υποφέρουν από μελαγχολία. Η κωμωδία είναι το δυσκολότερο θεατρικό είδος – ένας κωμικός θεωρείται πετυχημένος μόνο μέχρι το επόμενο αστείο.
Λέτε ότι η κατανόηση του θανάτου ξετυλίγει ένα μονοπάτι για την ελευθερία. Αλλά πόσο ελεύθεροι είμαστε πραγματικά, εφόσον ο θάνατος είναι το κοινό μας όριο;
Απεριόριστη ελευθερία θα είχαμε αν το σύμπαν μας το καθόριζε η τυχαιότητα. Όμως το δικό μας σύμπαν, οι δικές μας ζωές ορίζονται από την αναγκαιότητα. Ο Οιδίποδας του Σοφοκλή, π.χ., δεν ξεφεύγει την προκαθορισμένη μοίρα του, όμως στην πορεία καταφέρνει τουλάχιστον να ανακαλύψει το ποιος είναι. Ελευθερία είναι να γνωρίζεις τον εαυτό και τα όριά σου και να μπορείς να πορεύεσαι αυτόνομα, ανεξάρτητα. Μόνο έτσι μπορείς να ευτυχήσεις. Φυσικά, αυτή η ελευθερία ενέχει κάτι το τραγικό. Καμία σχέση με την ελευθερία της αγοράς που επαγγέλλονται οι νεοφιλελεύθεροι!
Θα ήταν, άραγε, διαφορετικό το βιβλίο σας αν δεν γραφόταν σ’ έναν λόφο με θέα το Λος Άντζελες, όπως σημειώνετε, αλλά σ’ έναν αντίστοιχο λόφο στην Καλκούτα, στο Πεκίνο, στο Μέξικο Σίτι;
Οπωσδήποτε! Προσπάθησα, μάλιστα – έγραψα για την κινέζικη σκέψη όντας στην Κίνα. Προτίμησα το Λος Άντζελες γιατί είναι η πρωτεύουσα του θανάτου – είναι η πόλη που τον αρνείται περισσότερο κι ας τη στοιχειώνει παντού. Ήταν, λοιπόν, μια «αντιστασιακή» πράξη αυτή η επιλογή – στην Καλκούτα, π.χ., δεν θα είχε νόημα, οι Ινδοί είναι πολύ πιο συμφιλιωμένοι με το μοιραίο. Στο Μεξικό, πάλι, τον γιορτάζουν το θάνατο – δεν τον κλαίνε.
Φιλοσοφείτε στην καθημερινότητά σας με τη γυναίκα ή/και τα παιδιά σας;
Με τη σύζυγο; Καθημερινά! Είναι ψυχαναλύτρια και μοιραζόμαστε κοινά ενδιαφέροντα. Συχνά κιόλας διαβάζουμε ή γράφουμε μαζί. Και, ναι, το προσπαθώ και με τους γιους μου. Η φιλοσοφία, όπως και η ψυχανάλυση, προσφέρει μια τεράστια γκάμα ερμηνευτικών δυνατοτήτων, ακόμα και για απλά καθημερινά ζητήματα. Η ύπαρξη τόσων διαφορετικών, συχνά αντικρουόμενων συστημάτων σκέψης σε μαθαίνει επίσης να είσαι πιο διαλλακτικός.
Γιατί σπανίζουν οι γυναίκες φιλόσοφοι; Λόγοι χρόνιας ανισότητας ή μήπως πρόκειται για μία κατά βάση «αντρική δουλειά»;
Το γυναικείο «έλλειμμα» οφείλεται ακριβώς στην καταπίεση αιώνων. Δεν μπαίνει θέμα φύλου – τα ερωτήματα μόνο που θέτουν οι γυναίκες ίσως διαφέρουν. Υπήρξαν, πάντως, αρκετές φιλόσοφοι γένους θηλυκού, από την Υπατία ώς την Μποβουάρ. Κάποιες δεν μας άφησαν έργα, αλλά διασώζονται άλλες μαρτυρίες, όπως επιστολές κ.λπ. – παράδειγμα, η αλληλογραφία της πριγκίπισσας Ελισάβετ της Βοημίας με τον Καρτέσιο περί νόησης, σώματος και ερωτικού πάθους.
Τι εκτιμάτε περισσότερο στη ζωή;
Χμμμ... κατ’ αρχήν την ποδοσφαιρική ομάδα της Λίβερπουλ! Η οικογένειά μου, ξέρετε, έχει ρίζες στο Λίβερπουλ, όπου η ομάδα αυτή είναι κάτι σαν θρησκεία. Επίσης, τη μουσική, τους μεγάλους κλασικούς. Εκτιμώ, τέλος, απεριόριστα ένα καλοσερβιρισμένο Μαρτίνι!
Πιστεύετε ότι είστε έτοιμος να... αποδημήσετε ύστερα από αυτό το βιβλίο;
Δυστυχώς, δεν επιλέγουμε το τέλος μας – εκτός και μιλάμε για αυτοκτονία, που όμως δεν με συγκινεί καθόλου ως ιδέα! Όχι, δεν ξεπέρασα το φόβο μου για το θάνατο, σίγουρα όμως έμαθα πολλά. Τελευταία μ’ έχει συνεπάρει η έννοια της αγάπης – σ’ αυτήν επικεντρώνομαι στο επόμενο βιβλίο μου. Είναι κι ένα ικανό αντίδοτο θανάτου...
Μπορεί, λοιπόν, η αγάπη να νικήσει το θάνατο, όπως πρεσβεύουν οι ρομαντικοί;
Εννοείται πως η αγάπη είναι δυνατότερη! Ο φιλοσοφικός θάνατος σίγουρα ενδιαφέρει, είναι όμως αυτοαναφορικός, εγωιστικός. Η εμπειρία της αγάπης (μητρική, πατρική, έρωτας μεταξύ δύο συντρόφων), ό,τι δίνει μια διάσταση αθανασίας στα υποκείμενά της, τα λυτρώνει από την αγωνία της ατομικής τους ύπαρξης. Αποτέλεσμα αγάπης – και η μόνη εφικτή αθανασία για το είδος μας– είναι (συνήθως) και τα παιδιά, που είναι προβολές όχι των γονέων τους, αλλά του συλλογικού μας παρελθόντος και μέλλοντος... Αλλά μήπως ν’ αφήναμε, επιτέλους, τις φιλοσοφίες και να χτυπούσαμε καμιά μπίρα;
